Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

24 abr 2017

A Sinobia trespasa o Sustro



A sinobia trespasa o sustro; a calor d’a bida grilla as simiens, fa puyar a sapia, engordar chemas y naxer flors que foratan a napa de fuellas muertas que cubilla o suelo d’as selbas. 

En as fabosas o sustro ye preto d’o peso y a fartera d’as nieus pasatas pero as flors tienen que chitar ascape pues en que follen os fabos tasamén plegará a luz, malamén podrán crexer sin os rayos d’o sol que, entre o ibierno e a primabera, encara pueden dentrar en a selba.

As pinadas, con sustro de pinarra, tampó dixan pasar guaire de luz pero as matas que han d’enguiliar entre as agullas de pin ixecas saben o que lis pertoca; asobén son tan aspras como os mesmos pins: chinebros, aliagas, gabarderas u barzas de mala piel, punchudos como mosen escaldato, aspros como mozet encarrañato, jascos como dueña espazenziata. Por suerte, mosens e dueñas son un recuerdo de biellos tiempos ranzios, os d’a nuestra nineza, como as gabarderas e as barzas que colonizan as tierras albandonatas.

Prefiero o sustro d’os sotos e riberas en os que zapateras, tucas, petiqueras y yedreras s’enreguilan por os trallos d’os choplos e os salzes puyando enta ra luz d’as coronas. Ixos sí que’n tienen de sinobia.

A parola sinobia a descubri un día por a Sotonera. Yéranos con María Gracia, naxita en Puen de Luna, casata en o Pueyo Boleya e lola d’os míos sobrinos. Charrábanos á o canto d’una perera de chemas rinchatas que nunziaban a fin d’os fredos. Me contaba d’a muita sinobia que’n eba l’arbolet y, curioso, le’n pregunté si se referiba á ra sapia u á ras mesmas chemas. No, me deziba, a sinobia, seguntes l’esplicaba o suyo lolo, ye ixa fuerza que han as matas pa chitar, pa fer flors e fuellas, a mesma que’n tiene un can u una persona si le’n tallan una garra e contina bibindo. Me parixió un conzeuto polito, mui polito, d’o que charremos un buen rato.

Más difízil fue sacar treslau de l’orichen d’a boz. Synovia fue un termino imbentato por Paracelso (s. XVI) pa describir bels fluyitos corporals, más tardi reziclato e redefinito por a medizina. Talmén baiga por astí a respuesta pero, por mui popularizata que siga a obra de Paracelso, se fa difízil pensar en una relazión dreita entre as dos ideyas.

Un bayo más plausible o trobé más adebán fendo una gambada por Bertiz, en Nabarra. Trobé a edizión facsímil d’a obra de José Mª Lacoizqueta Diccionario de los nombres euskaros de las plantas (1888). O botanico Lacoizqueta naxió en a capital d’o conzello de Bertizarana, Narbarte, chunto á o Señorío que yéranos bisitando, “in pulcherrima planitie bertizaranensi” como deziba el. En 1924 una placa de marbre onró a suya bida: “Lakoizketa’r Jose Mª apez zenari 1831 ko-2’an 1889ko XII-25’ean etxe ontako...” en ista casa naxió o siñor Lacoizqueta, o más señero botanico basco. Placa recordatoria en reconoximiento d’o que li debemos os bascos... Ye un autor dezimononico que no siempre escapa d’a especulazión pero buen conoxedor tanto d’o país como d’o tema y a luenga, por o que o suyo testimonio ye dino de ser estimato.

En a plana 41 d’o Diccionario diz:

“Los labradores conocen por el mayor o menor volumen de la yema, si el vástago que ha de salir de la misma florecerá o no, pronosticando así con anticipación si el año siguiente fructificará o no el árbol de que se trata; y cuando el botón o yema encierra el germen de la flor la llaman SUAMUA; es decir, botón que encierra fuego, elemento al que parece que el euskaro equipara la vida; puesto que al germen de la semilla la denomina también GAZTA-SUA, es decir sal de fuego, que equivale a esencia o rudimento de la vida, y esta distinción que saben apreciar los prácticos del país fue también observada por Dupetti-Thouars en su teoría del desarrollo de las yemas, donde llama embriones libres a las que dan flor y semilla, y embriones fijos a las que sólo dan hojas y ramos.”

Nos chuntemos pues de combersa imachinaria a seña María Gracia, o botánico Lacoizqueta y o chulet que isto escribe, os tres debán d’a chemas plenas de sinobia d’a perera, d’as suamuak paratas pa chitar blancas flors.

No he sabito trobar más adebán otras referenzias á suamua, talmén os botanicos e os lingüistas bascos d’aquellos años no tenesen muitas relazions, asabelo. Bels años más choben que o botanico de Bertizarana, Julien Vinson, lingüista franzés responsable d’a primera gramatica tamoul, estudioso d’as luengas indias e basca, titulato en a Escuela Forestal de Nancy e muitas cosas más, publicó un triballet sobre a parabra “árbol¨en basco que ye parti d’una curiosa polemica sobre si una luenga que no’n tiene una parabra ta clamar á os árbols ye respetable u no:

 “«Comment, mais nous avons plusieurs mots pour arbre», et, en effet, dans le dictionnaire d’Azkue, le plus complet et le meilleur de tous, on trouve les mots suivants, traduits: «arbre» = zuhain, zuhaintze, zuhaitz, zuaitz, zuhamu, zuaritz, zuhartze, zuhatze, zugaitz, zugatz, zularitz, zurgai, zurzai, mais ancun de ces mots ne correspond exactement à notre arbre dans son sens générique: zuhain veut dire plutôt fourrage, zuhamu s’applique de préférence aux vignes grimpantes, les autres mots, qui sont expliqués «arbre sauvage» viennent manifestement de aitz, aritz, avec ou sans h initial... qui est le nom propre du chêne pédonculé” (VISON 1919: 203-204)

 (“Cómo, pero nusotros hemos muitas parolas ta árbol”, e, chustamén, en o dizionario d’Azkue, o más completo e millor de toz, se troban as parolas siguiens, traduzitas: “árbol”: = zuhain, zuhaintze, zuhaitz, zuaitz, zuhamu, zuaritz, zuhartze, zuhatze, zugaitz, zugatz, zularitz, zurgai, zurzai pero denguna corresponde esautamén á o nuestro árbol en sendito chenerico: zuhain quiere dezir más ferraina, zuhamu s’aplica más que más á ras parras, as demás parolas que sinifican “árbol montesino” bienen claramén de aitz, aritz, con u sin h inizial... que ye o nombre propio d’o caxico pedunculato”)

Zuhamua, sinobia e suamua fan un aire de familia que o propio Vinson proposa de bella manera en a conclusión d’o suyo triballo:

“Il est possible en effet que zur lui même vient d’une racine exprimant un mouvement rectiligne vertical, une poussée de bas en haut et je ne serais pas étonné qu’il s’y rattachât aussi le mot su, “feu” qui implique le même mouvement” (VISON 1919: 205) 

(Ye posible en efeuto que zur bienga d’una radiz que esprese un mobimiento reuto bertical, una empenta de baxo t’alto que no serba raro que se relazionase tamién con a parola su, “fuego” que implica o mesmo mobimiento)

A calor d’a bida que puya entre as fuellas muertas d’a selba, entre o sustro.

Sustro deriba d’o latín substrātum, “espardir por tierra pa fer a cama d’animals u presonas; tapar, cubillar de; guarnir, refirma por abaxo, por o pie”. En 1846 dio o cultismo franzés substrat, y en o sieglo XX o castellano substratoSubstrātum ye farchato por o prefixo sub y o partizipio de perfeuto de sternō, strātus, “napa de piedras, de fuellas,ezetra” (SEGURA, 2013) d’o que han deribato parolas tan conoxitas como a italiana strada, o anglés street, alemán Strasse (carrera, camín), estrato como mena de boira, estratosfera, estratigrafía, u o castellano estrado (s. XIII). Estrato aparixe en franzés en 1805 (strate) y en castellano en 1884.

Sustro como se bei s’achusta más á ra definizión de strātus como napa de fuellas. En o Biarn soùstre y soustrat son as matas que farchaban antismás a cama d’as bacas (MOREUX & PUYAU, 2005) mantenindo como se bei o sinificato de substrātum. Como parabras deribatas son os berbos soustra e soustreya , “replegar as matas, fer a cama d’as bacas”, e soustroulh, a “cama d’os cochins”. En a Gironda, en 1369 se decumenta sostratge con o mesmo sendito, que pasa á o franzés como soutrage (1796 soustrage), “produto de tirar a pinarra d’as plantazions de pins d’as Landas, emplegata pa camas” (u pa fer tierra fiemo). En silbicultura se define como “operazión anual que consiste en tirar a fusta muerta, pinarra, felzes e aliagas que fan difízil a esplotazión de bellas selbas como as d’as Landas en particular” (CNRTL) N’eba mesmo un droit de soutrage.

Sinobia, por as suyas connotazions filosoficas, que blincan d’os tarabidatos ideolochicos dominans d’as luengas SAE, ozidentals, fillas d’as filosofías monoteistas en as que a espezie umana, e más en concreto l’ombre masto, se deseparan d’a naturaleza (e asobén d’a muller e d’as collas sosmesas, “o sustro” d’una pinada de  dreitos masclos) pa poder dominar-la y, en trista consecuenzia moderna, acorar-la. Un termino que chunta baxo a calor, o fuego d’a bida a toz os sers bibos, e que premite pensar o mundo d’otra manera, allena á l’angruzia capitalista que Weber relazionaba con a etica protestante, con a relichión chustificadera d’as desigualdaz. Sinobia, demostrazión de que as luengas son bella cosa más que istrumentos de comunicazión neutra, que son almagazens d’ideyas e ideolochías, de trazas de beyer o mundo e, por as mesmas, de fuens de posibles soluzions a ra nuestra superbibenzia como espezie.

E sustro, biella parola que nabesa os sieglos esbarrando os suyos sinificatos entre luengas e tierras, street anglés, substrat rescatato por as luengas modernas, fértil sustro gascón e aragonés á o que a nuestra luenga encara puede sacar-le suco en a suya nueba florada.


CNRTL: Centre National de Ressources Textuelles et Lexicales: http://www.cnrtl.fr/definition/soutrage

Lacoizqueta, J.M. de (1994) Diccionario de los nombres euskaros de las plantas en correspondencia con los vulgares, castellanos y franceses y científicos latinos. Edición facsímil de la de 1888, Pamplona, Gobierno de Navarra

Moreux, B. & Puyau, J.-M. (2005) Dictionnaire Béarnais – Français, Ortés, Princi Negue – Institut Béarnais & Gascon

Segura Munguía, S. (2013) Nuevo diccionario etimológico Latín - Español y de las voces derivadas. 5ª ed. Bilbao, Universidad de Deusto.

Vinson, Julien (1919) “Études de vocabulaire basque: le mot arbre et les idées générales”, Paris, RIEV [Revista Internacional de los Estudios Vascos] 10, 203-205.

5 feb 2017

Onsos en o candelero


O dos de febrero dizen que l’onso saca o tozuelo d’o suyo cado, sale t’afuera e si plebe u nieba dixa estar a suya ibernazión, se baña, mira de minchar e aspera os días buenos d’a primabera. Si fa sol se lamina a pata cucha, se chira, trenca bellas brancas, roña bel poco e s’encada cuaranta días más. Á la fin, l’onso ye o que diz si l’ibierno ye “ye fora”. Dica l’alta Edá Meya isto se zelebraba de rezio, con “ritos particularmén salbaches e trasgresibos” (PASTOUREAU, 2007: 80). Agora femos a fiesta d’a Candelera, fiesta gran de Salas, lugar en o que os zaguers onsos que se bidon beniban d’a man d’os ongaros, a primers d’o pasato sieglo seguntes me charraba a mía lola.

L’onso ye u ha sito o protagonista de mitos, costumbres e ritos dende que a nuestra espezie o clasificó como animal meyo umano, salbache pero capaz d’andar u reproduzir-se como as personas, con piez e mans e que, amás, s’amaga cuan bienen os fredos e sale, surte, cuan o sol renaxe anunziando que tornan os tiempos fértils.

A trabiés d’as culturas e os milenios se’n ha creyito en o cruze entre as dos espezies; reis e mainates han zertificato tener debampasatos fillos d’onso e muller, baliens e fuertes, os prenzipes han demostrato merexer o suyo poder dimpués de matar un onsaz, beber a suya sangre e minchar a suya carne, como fan os capellans catolicos en cada misa (bía mitraísmo seguramén):

“A fegura d’o rei ye asoziata á ra de l’onso porque, ta os zeltas – como ta os chermanos, os balticos u os eslabos -, l’onso ye o rei de toz os animals e, asinas, o animal reyal por eszelenzia. E continará siendo-lo en una ampla parti d’a Europa cristiana durante toda l’alta Edá Meya, e mesmo dillá de l’año mil, dica que a ilesia, adbersaria declarata de l’onso consiga bulcar-lo e meter en ixe trono simbolico otra bestia: o lión.” “O más salbache d’istos costumbres consistiba en beber a sangre de l’animal e minchar a suya carne, mena de chenta ritual, d’esenzia fuertemén totemica (en o sendito dato por os antropologos á ixe termino), que contribuyiba simbolicamén a tresformar o guerrero en onso, dotar-lo de fuerzas de bestia e, por as mesmas, fer-lo imbenzible” (PASTOUREAU, 2007: 50, 64)

As onsas, antiparte, d’as que se deziba feban renaxer os suyos onsez laminando-los en a suya onsera, han sito damas d’a fertilidá. En Grezia a onsa yera ligata á Artemis (arktos, “onso” en griego), dea imbocata por as mullers estérils, proteutora de partos e naxeduras. Artemis teneba por monchas a “onsetas”, as arktoi, chobenetas punzelas, birchens (GLAUSER-MATECKI, 2002). Sophie Bobbé (2002: 180, 181), relaziona iste rito con os onsos perinencos qu’encorren as mozetas en o carnabal:

 “Grezia ofrexe tamién un exemplo de l’amanamiento de l’onso e d’as chobenetas como se bei en a iconografía descrita por Élisabeth Kouki [...] Os helenistas Vernant e Brulé consideran o ritual representato en ixas zeramicas (l’arktéia) como una iniziazión sozial e secsual que consagra o paso enta l’adoleszenzia, ent’a mestruazión d’as crías prepuberes. [...] Que se trate u no d’una malfarchadura d’a locuzión oczitana aver las oras, a espresión franzesa avoir ses ours(e)s (“tener as suyas onsas”) ha designato as mestruazions, que se clamaban asinas mesmo os periodos. A permanenzia d’una creyenzia no debe cosa á l’azar: se sape que os tiempos fuertes que marcan o ziclo chenesico prenzipian con a benita d’as mestruazions.”

Onsas d’a fertilidá, onseras como a nuestra Bal d’Onsera do puyó o rei d’Aragón Pedro IV, seguntes raconta Zurita, pedindo “a reyal suzesión, a cuala por a suya interzesión, trobó en o Infante Don Juan, o suyo fillo”, u como a Duquesa de Villahermosa: “trobando-se  Don Alonso de Aragón, Duque de Villahermosa, sin fillo masto. L’año 1524 en compaña d’a Duquesa Doña Ana Sarmiento, puyó a pie dende Pedrola ent’a Santa Casa d’a Bal d’Onsera á besitar á san Martín. Y, en pasar nueu meses, tubon un fillo...”  (Viñuales, 1698, cf. FUISENCH, 2004: 99)

A ilesia cristiana se fizo fuerte asumindo, reconduzindo, redefinindo u acotolando os ritos e mitos que li feban a competenzia (e asobén, as chens mesmas), igual en tiempo d’os romanos como en o d’a conquista d’America u, en a mía chobentú, cuan esboldregaban a mosica pop con letras relichiosas e guitarrazos impíos. Michel Pastoureau en a obra que boi referenziando, L’onso, istoria d’un rei bulcato, describe con muito detalle tot iste prozeso, dende l’alta Edá Meya dica a modernidá:

“Rei d’os animals, presén en todas as redoladas, temible e temito, atrebuto de mainates e guerrers, simbolo de salbachería e de secsualidá esazerbata, primo u debampasato suposato de l’ombre, ocheto de benerazión e de zeremonias paganas en toda Europa d’o Norte, engalzador de chobenetas e chobenas con as que se pensaba buquiba, l’onso no podeba más que aterrorizar á ra ilesia cristiana de l’alta Edá Meya. Se le feba o más perigloso de toz os animals indichenas, mesmo una creatura d’o diaple. No tanto porque tenese una fuerza prodichiosa e que denguna otra bestia podese benzer-lo, sino más que más porque se parixeba estrañamén a l’ombre, á o punto que se le pensaban costumbres umanos, e tamién porque yera por eszelenzia l’animal d’as tradizions orals, d’as creyenzias incontrolables, d’as superstizions más difízils d’acorar.

Ascape a Ilesia se mete en guerra pues contra una creatura como ista, s’enzerrina en fer-la baxar d’o suyo trono pa istalar otra bestia, más forana e por tanto más manullable: o lión, rei d’o bestiario d’Orién e bedete de todas as tradizions escritas, sigan biblicas, griegas u romanas. Ista guerra feita á l’onso qui remata en un cambeo de rei d’os animals en as soziedaz europeyas, no dura bels dezenios sino bels sieglos, cuasi un milenio. Ta menar-la bien, os bispes e teologos se fizon serbir de muitos meyos, siga suzesibamén, siga simultaniamén.
O primero consistió en acotolar á l’onso fisicamén organizando resaques e destruzions masibas, más que más en os países chermanicos. Á o mesmo tiempo, una secunda estratechia fue empleyata: presentar á l’onso como un animal semiso, domato, cuasi “domestico” (en o sendito meyebal d’a parola). Astí, fue emplegata l’achiografía, á partir d’o seteno e güeiteno sieglos: nombrosas bidas de santos racontoron cómo tal u tal ombre de dios, por o suyo exemplo, bertú u poder, eba lograto benzer á ra bestia salbache e l’eba forzato á obedexer-le. Contino, refirmando-se sobre a Biblia [...] os teologos e pedricadors fizon d’iste animal a encarnazión d’asabelo bizios e lo ficoron en un puesto pribilechiato en o bestiario satanico [...] Á ra fin, dimpués d’aber-lo domato e satanizato, mosens e canonches miraron d’umillar-lo, de ridiculizar-lo. Isto se fizo arredol de l’año mil. As autoridaz eclesiasticas, por un regle ostils a toz os espeutaclos d’animals, fizon una eszezión por a bestia e no s’opusioron más á ras esibizions d’os mostradors d’onsos. Capturato, embozato y encadenato, l’animal acompañó á os chunglars de castiello en castiello, de feria en feria, de mercato en mercato, e perdió á bonico o suyo rango d’animal reyal, admirato e temito, pa rematar en una simpla bestia de zirco, bailando, redolando, dibertindo á o publico” (PASTOUREAU, 2007: 123,124)

Asinas pues, una catafila de santos suposatos dominadors d’onsos fue glosata por os achiografos, repetindo sin problema falordias exemplarizantes localizatas por todas as redoladas en as que o culto onsero estase presén. As Vitae, a literatura achiografica no yera pensata como biografías fidels sino con a ideya de presentar á un santo como modelo, exemplo de comportamiento moral en un puesto concreto e un cuadro cronolochico achustato á o calendario liturchico (LE GOFF, 1999: 199), farchato por a suya parti denzima d’as fiestas clamatas paganas. Antonio, Blas, Colomban, Gall, Corbinien, Silbestre, Valier, Martin, Maximin, Eloi, Viance, Rustique, Florent, Eufemia, Landrada, Tecla, Colombe, Severin, Ghislain, Richarde, Odile, Remacle, Magnus, Lambert, Romedius, Vallier, Abentín, Amand, Vaast, Balentin... á os que cal sumar otros como Ursina, Ursula, Urcissin, Ursin, Ursicène, Ursanne, Ursmer, Ours... nombratos sobre a radiz ursus, con os que amuestra un parellano razonable o pastor “d’a urbe” que dizen bibió por as nuestras montañas, Úrbez.

As festibidaz de cadagún d’istos personaches se ficó en o periodo d’as correspondiens fiestas onseras, entre primers de setiembre (Remacle, 3 de setiembre), e meyaus de febrero (Balentín, 14 de febrero, fiesta onsera d’as Alpes zentrals e tamién e amás, fiesta d’as Lupercals de Roma en as que o rito iniziatico s’asoziaba á o lupo), superposizions cuala misión yera acorar os ritos d’a competenzia. O más emplegato ta iste quefer fue Martin, fixato ta l’onze de nobiembre, antiga fiesta d’a ibernazión de l’onso; un exemplo ye o debandito de s. Martín d’a Bal d’Onsera. Tal ye o embolique d’o borguil de falordias chustificaderas en iste caso, que os autors posteriors, mirando de cuadrar á presenzia d’o santo en a sierra Guara, no sabrán si fer referenzia á un Martín, á otro u á dos, más cuan caleba fer-lo coinzidir con Úrbez; asinas puede beyer-se en Faci cuan discute a obra de Diego de Aynsa (1979 [1750]: t. II, 264). Antiparte, santuarios rupestres con a imbocazión de Martín bi n’ha beluns en o Alto Aragón, como en Rodellar u Lezina, e o mesmo pasa con Úrbez en Añisclo, Zeresola u Nozito.

Úrbez se fa benir dende Burdeus pasando por tierras gallegas e moras (amas á dos paganas) dica que dizen aturó como pastor por o Alto Aragón: Sercué, Bió, Albella, Zeresola, cómo no, a Bal d’Onsera e Nozito. Astí, en una ermita “mui benerata, no sólo d’a bal de Nozito, que poseye tan singular Trasoro, sino tamién d’os lugars d’a redolada; y en benerazions, que gosan fer-se en tiempo de esterilidad” (natural) (FACI, 1979 [1750]: t. II, 268) “As bestias montesinas l’obedexeban, como a l’ombre en o estato d’a inozenzia. Una Onsa mui feroche feba penosas esferras en os ganaus y encara en as personas, e teneba alticamata á toda ra redolada; a bido o santo un día, e trucándo-li con o tocho pastoral a fizo umillar dica ra tierra; estando asinas le mandó que se’n ise ta do no fese mal a nadie, e a Onsa obedién á o suyo prezepto s’esmoscó luego, e con ella a resta d’animals qu’empestaban aquella montaña” (HUESCA, 1796: 58) Falordias como ista se repiten por tot o continén con diferens protegonistas; o unico detalle importán de Úrbez ye que benze a una onsa, una posible dea d’a fertilidá como parixe o caso d’a bezina Bal d’Onsera por a que tamién pasó.

No ye o unico cristiano que s’adedica a dominar animals miticos como l’onso u o lupo. Orenzio, uescano marito de Pazenzia e pai d’otro Orenzio e de Lorién, marcha con o suyo fillo omonimo ta Labedán, “en a diozesi de Tarba” do, entre otros prodixios:

“Un día en que o Santo se’n baxó a beber ta una fontaneta, trayó o diaple d’a selba un lupo que mató uno d’os suyos güeis. Tornó o Santo, e beyendo o mal que o bicho eba feito, le dizió: Mal bicho ¿A qué fin has feito isto? en nombre de Dios te mando que biengas a chuñir-te e aladrar con o güei, que ye quedato solo. ¡Cosa marabiellosa! tornó o lupo, perdió a suya fiereza, e doplando a suya cholla o chuñó con o güei, e dende ixe día labroron e minchoron chuntos como si fuesen d’a mesma espezie” (HUESCA, [1792] 2007: 247, 248).

Otra falordia repetita con onsos, por exemplo de Eloi, bispe de Noyon:

“Un día que labraba, blinca un onso y se’n porta uno d’os güeis de l’aladro ta ra suya onsera. Seguindo o suyo rastro, o santo bispe troba a bestia en o suyo cado e le’n ordena de remplazar o güei muerto; l’onso obedexe e se mete a treballar: á o canto d’o güei bibo, se fa labrador e leba dica ra suya muerte una bida exemplar” (PASTOUREAU, 2007: 138)

Por si no queda clara a intenzión d’istos santos onsers, o mesmo Ramón de Huesca, cuan escribe a bida d’Orenzio en Labedán destaca entre os suyos feitos “la combersión d’os Bascons, e a destruzión d’os Idolos d’o mon Arbeja o Narbeya en o setentrion de Aux” ([1792] 2007: 315). Seguindo con Pastoureau, o feito de meter en eszena á os ombres de dios dominando á os animals se combina con a intenzión – conseguita – de manipolar u modificar o calandario, de fer disparixer as fiestas romanas e paganas por as cristianas. Si a dentrada en a onsera se tapa con o fiesta de Martín, a salita d’a onsera, más importán, s’enruena con un borguil de fiestas e zelebrazions. Dita salita yera común zelebrar-la o 24 de chinero, calendata arredol d’a cuala se fican toz os santos barbudos con as suyas cheras (Pa san Antón de Chinero anda una ora más o trachinero...), e o 1 e 2 de febrero, o primero coinzidindo con a fiesta zelta d’Imbolc, con a dea Brigit, cristianizata en santa Brichida, o segundo con as fallas/candelas, sin xuplidar o día 3, adedicato a Blas, sustituto de l’onso que, pedendo-se  trayeba aires de primabera.

Ta o día 2 tocó ficar una fiesta relazionata con Chesús (cuaranta días dimpués d’o solstizio, a suya naxedura mitica),  otra d’a suya mai, e a tresformazión d’as prozesions de fallas por as de candelas dintro d’as ilesias. Ya no ye l’onso o que sale d’a onsera por beyer si plebe sino a Candelera a que plora u no plora. Sisquiera ixe onso amable, cuasi peluche, que mira si o suyo cuerpo fa guambra por continar u no con a suya ibernazión: a marmota alemana trespasata enta America d’o norte que, año par d’otro, dentra en casa nuestra en a ora de l’informatibo (curioso ocsimoro). En franzés e oczitano a Candelera, la Chandeleur, se clama tamién Chandelours, Candelosa, Chandelosa, Candelouso, fendo referenzia á l’ours, osa, ouso, onso.

A chenta de carne e sangre d’onso fue bedata en epoca carolinchia por os bispes alemans, más tardi en Escandinabia u en as montañas d’as Alpes, pero fue un costumbre difízil de tirar sisquiera dimpués d’os consellos de Hildegarde de Bingen que en o sieglo dozeno diz ye “carne impura que eszita os senditos, mena ta o pecato e puede lebar á morir”, u os de Guillaume d’Auvergne pa o que sabe igual que a carne d’ombre, e minchar-ne ye un auto d’antropofachia, igual que si bel onso mincha una presona ye canibalismo (PASTOUREAU, 2007: 65, 110). Poco d’isto sabeban os bezins d’Acumuer cuan acotrazioron o caldero más gran que teneban pa minchar-se de conchunta o zaguer onso muerto en a suya bal, no fa tanto tiempo.

Pisa


Un paso más enta l’acotole d’a imachen de l’onso ye chustamén o d’a suya iconografía. Pasa de ser o rei á contar-se entre o bestiario demoniaco. En o suyo puesto, como ye debandito, se fica á o lión, más que más á o largo d’a segunda metá d’o sieglo XII. Ye por ixo que sorprende trobar en o calzil d’a Torre de Pisa, sobre a calendata d’a suya costruzión – 1174 – un onso que muerde a coda d’una enfemia u anfisbena que ye atacando á un toro, imachen que ta Biagi (1930: 84,85) ye “o basilisco [sic, ye una eufemia de dos capezas] que quiere engalzar á o toro e ye aturato por l’onso, que li muerde a coda, ye o diaple que tienta a umanidá, ta tragar-se-la, si a grazia debina no’n benise en a suya aduya”. Ista conchunzión de toro e onso se puede trobar en más ilesias romanicas. O toro ye, como l’onso, simbolo de fuerza e fertilidá (PASTOUREAU, 2001: 44), ye benerato dende a preistoria e o suyo culto se fa importán a trabiés d’os sieglos dende Asia, pasando por Grezia (Minotuaro, p.e.) dica l’imperio romano, con o mitraísmo. Ye pues un simbolo que ha muitas equibalenzias con l’onso por o cualo talmén siga normal que aparixcan chuntos como en Pisa.



Leyre


En Liébana cuenta a tradizión que Toribio fundó un monasterio adedicato a Martín (o santo onsero). Plegó ta ixa tierra de paganos e garra chen le quiso aduyar a fer a ilesia, asinas que se’n fue farto ent’a selba. Astí trobó á un güei e un onso luitando e os combenzió ta que dixasen d’enrestisen e l’aduyasen a debantar o templo. Por ixo en o abside zentral bi ha una capeza d’onso e otra de güei. Ye una istoria bien alegorica de cómo, entre dos mitos paralelos, plega o santo cristiano e tira probeito. Otra esplicazión d’as dos esculturas ye calcata d’a de Eloi debandita: l’onso se preta uno d’os güeis e Toribio o fa treballar en o suyo puesto.

Os mesmos protagonistas se troban en o timpano de Santa María de Arbas (Leon) u en a portada d’o perdón de S. Isidoro de Leon. Bel autor manimenos no tiene clara a identificazión d’os animals. Como siñala Pastoureau: “Bella begata hemos tendenzia á confundir o lión e l’onso, dos animals que fan parella en a Biblia, en os testos patristicos y en a suya iconografía – nomás a luenga coda e a clin premiten identificar o lión con zertitú. Asobén semos tentatos á calificar como lión cualisquier bestia u mostrugo con a boca ubierta que parixca tragar o gomecar un ser umano” (2007:196) A pilosidá manimenos si ye ta Pastoureau una d’as propiedaz de l’onso, á o que añado yo, a traza d’o suyo morro, luengo, diferén d’o morro d’un felino, plano.


Si tornamos ta os Perineus, en o monasterio de Leyre (Nabarra) trobamos en cada canto d’a puerta á os dos animals, o toro e l‘onso, un onso bien greñudo de luengo morro. En iste caso, e mancando referenzias como en o monasterio de Toribio, se poderba pensar que son dos elementos enfrontinatos, o simbolo dibino, o toro, fren á o demoniaco, o fiero onso. No pasa isto en o abside d’a Seo de Chaca. En os canetes se troba un onso mordendo una culebra, como en o caso de Pisa; un onso “bueno” que acotola á o diaple. Bi ha autors que o identifican como un lión, o que ye más coderén con a iconografía cristiana posterior á o sieglo XII, pero o lión ye representato en otro canete de l’abside, e se distingue bien por o suyo morro chato e por una eleganta clin. Se suma á istos dos animals un zierbo, animal dibino que pasa de ser menospreziato entre os romanos á ser balorizato por a ilesia meyebal como ser solar, meyador entre o zielo e a tierra, simbolo d’a  fecundidá e d’a resurezión, imachen d’o bautismo, enemigo d’o Mal (e d’a culebra), imachen bertuosa d’o buen cristiano – cervus/servus - cuala alma busca á o señor “como zierbo asetegato buscando l’augua d’a fuen” (PASTOUREAU, 2001: 112). Pues bien, iste zierbo ye o compañón de tellato de l’onso matador d’o diaple-serpién.

Manimenos, si nos n’imos dende o abside d’a Seo chaquesa enta ra portalada, o cuento cambea. O crismón representa una parella de lions benzedors, dominando la uno a un ombre e una culebra, e la otro á un basilisco e un onso. En iste caso, por si abese dudas, biene escrito: “IMPERIVM MORTIS COLCVLCANS LEO FORTIS” (o poderoso lión benze á o imperio d’a muerte): l’onso ye destronato e o lión ha ocupato o suyo puesto, e isto ocurre entre os sieglos XI e XII, antis d’o descrito por Pastoureau.

Antiparte, Enrique Ramos Corbacho, seguindo o bayo de  Jean Hani e a suya deseparazión entre simbolismo teolochico e simbolismo cosmolochico (1983), ofrexe un entrepetazión complementaria d’o crismón chaqués bien intresán,  que en o que pertoca a l’onso d’o crismón resume asinas:

“Seguntes a tardada ba cayendo, as costelazión d’a Onsa Gran e o Dragón no abanzan enta l’orizón pa dimpués disparixer, como fan a más gran parti d’as collas d’estrelas. Istas costelazions pertenexen á o grupo d’as clamatas costelazions “zircumpolars”, ye dezir, costelazions que debito á o mobimiento rotatorio d’a planeta Tierra, parixen chirar arredol d’a Estrela Polar u Trasmontana e no disparixen nunca baxo l’orizón de l’oserbador. A lista de costelazions zircunpolars depende d’a latitú d’o puesto dende o que s’oserbe o zielo. En as latituz d’o emisferio norte, a Onsa Gran e o Dragón son dos d’ellas. Dende l’antigüedá, en cuasi todas as culturas d’a planeta, a parti d’o zielo do i son istas costelazions zircumpolars se consideró como o puesto enta o que biachan os muertos, e por ixo mesmo istas estrelas se combirtioron en un simbolo de bida, d’inmortalidá e de triunfo sobre a muerte, ya que “no conoxeban a muerte” baxo l’orizón. Mesmo se deziba que astí se trobaba a casa d’os dioses e d’os éroes inmortals. Asinas pues, parixe que l’autor d’o timpano no pensó solamén en o sinificato teolochico negatibo d’a fegura de l’onso e d’o dragón, como yera común en a Edá Meya. Pa o escultor, pues, istos elementos, que tienen o suyo reflexo en as rechions zircumpolars d’os zielos, tenerban amás un sendito de triunfo sobre a muerte e de bida eterna” (http://www.arteguias.com/ensayo/orientacioncatedraljaca.htm,)

Trobamos pues ixa mesmo cuentradizión entre bien e mal, entre l’onso de Pisa e o destronato por a ilesia cristiana meyebal. Os treballos d’a ilesia por bulcar á l’onso no acaboron astí. Una begata domato e demonizato tocaba rediculizar-lo permitindo a suya esibizión zirquense, como ya ye debandito. Os ongaros e os onsos que bido a mía lola en Salas, en a suya nineza, mientres rezaban á ra birchen d’a Candelera, a “Candel’onsa”, yeran una muestra.

“As grans relichions monoteístas no quieren brenca á os animals que a naturaleza u a cultura han proclamato “primos” u “pariens” de l’ombre. O tozino en ha sito bitima dende l’antigüedá biblica; l’onso         o fue por a suya parti en a coral d’a Edá Meya; e os grans primates o serán bels sieglos más tardi. En garra puesto nunca no ha sito bueno parixer-se masiau á o ser umano!” (PASTOUREAU, 2007:244)

Rematando con o mesmo autor, agora en clau autual e charrando en primeras d’os Perineus, fico una reflesión pesimista pero d’intrés:

“Que l’Estato, as coleutibidaz, as collas d’esfensa e os pastors no acaben d’entender-sen sobre iste asunto ye tristo. Pero mica sorprendén ta un istoriador de l’onso. O problema no ye pas economico u ecolochico, ni ligato a tal u tal bal e a o suyo ecosistema, sino simbolico. Por as mesmas, ye insoluzionable: reintroduzir onsos no serbirá probablemén ta cosa, si á un caso ta tirar-se una mala conzenzia cheneral que parixe tomar aquí una dimensión más funda que por denguna otra espezie. [...] Amortando l’onso, o suyo parién, o suyo parellano, o suyo primer dios, l’ombre ha muerto dende fa tiempo, a suya propia memoria e se’n ha muerto más u menos simbolicamén el mesmo. Ye masiato tardi pa tornar ta zaga.
Ye por ixo que as midas conserbaderas tomatas por tot en Europa dende fa una u dos chenerazions parixen feitas en baldes. Parques naturals, reserbas, zonas de preserbazión de l’abitat, “plans onso”, collas d’estudio, asoziazions d’esfensa, proibizions e protezions de toda mena no i ferán pon: l’onso ye condenato á l’acotole. Ya ye simbolicamén disparexito d’o mundo bibo pues, una mica por tot, no solamén en as Alpes e os Perineus sino tamién en Escandinabia, en os Abruzzos u en os mons Cantabricos, se’n han creyato “museus de l’onso”. A penas muerto, u cuasi, l’onso pardo europeyo se troba ya museificato! E a mesma suerte aguarda pronto á o d’America, por agora cletato en parques pero fendo parti d’una esibizión turistica tan sordida como mortifera.” (PASTOUREAU, 2007, 314)

talmén siga berdá pues a nuestra espezie ye embrecata en una carrera enta l’acotole cheneral, d’ista a nuestra espezie d’onso despullato que semos, mono fachendoso, tozino repinchato, e d’as demás que nos acompañan, pero no por ixo cal reblar en o quefer de alpartar-nos d’iste tristo suizidio coleutibo.



Faci, R.A. (1979) Aragón reino de Christo, y dote de Maria Santissima, Zaragoza, Diputación General de Aragón.
Hani, J. (1983) El simbolismo del templo cristiano, Barcelona, José J. de Olañeta, Editor.
Huesca, R. de (1796) Teatro histórico de las iglesias del Reyno de Aragón, Tomo VI, Pamplona, Imprenta de la Viuda de Longás
Huesca, R. de (2007) Teatro histórico de las iglesias del Reyno de Aragón, Tomo V, ed. facsímil (1792) Uesca, I.E.A.
Fuixench Naval, J.Mª (2004) Santuarios ruprestres del Alto Aragón, Zaragoza, PRAMES (3ª ed.)
Glauser-Matecki, A. (2002) Le premier mai ou le Cycle du printemps, Paris, Éditions Imago
Le Goff, J. (1999) Il meraviglioso e il quotidiano nell’Occidente medievale, Bari (Italia), Editori Laterza.
Lévi-Strauss, C. (1962) La Pensée Sauvage, Paris, Librairie Plon. El Pensamiento Salvaje, Mexico D.F. Fondo de Cultura Económica; 18ª reimpresión, 2014.
Pastoreau, M. (2001) Les Animaux Cèlébres, Paris, Arléa.
Pastoreau, M. (2004) Une histoire symbolique du Moyen Âge occidental, Paris, Éditions du Seuil.

Pastoureau, M. (2007) L’ours. Histoire d’un roi déchu, Paris, Éditions du Seuil.