Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

18 feb 2016

D'esparbers




Os esparbers abadexers d’a Guarguera son istos días parando o niedo; antis de que acabe febrero ferán o propio os esparbers negros, en biache dende os países d’o sur pa pasar o buen tiempo por istas redoladas. Como os esparbers abellers, una mica más tardanos, más friolencos. Por a suya parti, os esparbers perdiguers ferán una curta migrazión dende as sierras enta ras selbas más altas e fredas, sin salir d’o país. Como se bei, tenemos una buena colla d’esparbers u espárbels.

Esparbero, esparber, espárbel... denominan a cualsiquier rapaz chica u meyana, dende o ziquilín dica l’alica d’os postes: Falco tinnunculus, F. naumanni, F. columbarius, F. subbuteo, Accipiter gentilis, A. nisus, Buteo buteo, Circus cyaneus, C. pygargus, Elanus caeruleus, Milvus milvus, M. migrans, Pernis apivorus... dimpués bienen as deseparazions e os matizes, como os debanditos u otros nombres como ziquilín y eixorigué, emplegatos ta os más chicos. Ye o que tiene a cultura popular, o esparbers no se minchan, no ye prautico esferenziar-los guaire, igual se tiene.

No siempre ha sito asinas, cuan os nobles teneban delera por a zetrería cada rapaz yera unica e prezisamén definita; igual como agora bi ha chen que sape esferenziar os modelos d’autos d’alta gama, e ta ellos cada detalle, cada ferrinchón u catatico diferén ye un mundo de sinificatos. A yo manimenos toz me se fan d’un aire. En o sieglo catorzeno se charraba de azor terzuelo, meyano u gran, de falcón lanero, de cabeza chica u grosa, pelegrín, monterín, chentil, grifalt, sorpient u bretón, de smerellons de esquina grisa, negra u grans, d’esparbers que no más se correspondeban con una espezie... (VIDALLER, 2013-2014). En ixe mesmo sieglo por exemplo yera menester (en Franzia) que:


 “Pour lesquelles franchises, usages et coustumes dessus desclarées, lesdiz hommes tenans dudit fieu sont tenus par chacun an garder le ny de l'espervier quant les petis esperviers y sont, et les doivent garder nuit et jour, mais qui leur soit commandé par le verdier de ladicte forest ou par un des sergens d'icelle, et doit avoir celui qui garde le ny un arc et deux bougons pour cachier les oyseaux, qu'ilz ne facent mal aux petiz esperviers

([...] os ditos ombres tenentes de dito puesto, han de guardar cada año o niedo d’o espervier cuan os chicoz esperviers i son, e deben guardar-lo nuei e diya [...] e les cal tener un arco e dos bougons (¿)  pa espachar a os paxaros, que no fayan mal a os chicoz esperviers”)


Asinas mesmo en os Fueros de Biarn se lechisla:


“Que hom no pani oeus d’austur ni d’esparver” (Que nadie furte güebos d’esparbero perdiguero ni d’esparbero) (ARETTE, 2003-2010).


Yeran articlos de luxo reserbatos á os amos. Antiparte, se bei que o nombre d’esparbero yera común en franzés e gascón, e dillá, como se beyerá.

A iperdiferenziazión meyebal no ye cosa d’o pasato, por razons paralelas, pa os que treballamos agora con os cluxigüesos no nos ye igual que siga un cluxigüesos adulto, que choben, pollo, capezinegro, narancha, clarisco u blanco, con papo negro, con as primarias u as secundarias cambeatas, cadaguno nos da una informazión diferén que nos ye importán, e por ixo charramos asinas.

En a cultura popular que hemos definito como ipodiferenziadera, sí bi ha manimenos una informazión d’intrés que desepara entre espezies de rapazes meyanas e chicas: a que fa referenzia á o que minchan, á o que predan. En as encuestas se siente asobén: 


“Espárbel: Que caza ratons, en cheneral, más chicot que l’alforrocho”.
“El falcón se mincha les gallines, el eixorigué, es moixonets”
“Alforrochos y pu allí, y se cojen os pollos y se los llevan”
“Esparbero: caza gallinas”
 
Ziquilín

Si minchan pollos u gallinas son una menaza en os corrals, si minchan corders, un periglo en puerto (alica matadera, alica crabitera, p.e.), si minchan zorzes u paxaricos no fan guaire mal. En reyalidá, más que dezir “si minchan” calerba concretar en “si se piensa que minchan...”, pues gosa pasar que o que se piensa no s’achusta con o que se puede comprebar que pasa. Ixa fue una d’as causas d’o acotole europeu d’o cluxigüesos, pensar que rapaba dende corders a ninons.

Esparbero ye parabra cheneral en o Altoaragón pero no siempre fa referenzia a una mesma reyalidá. Asinas, o sendito chenerico d’esparbero en a Ribagorza ye falcón, definindo esparbero por un regular á o ziquilín que, antiparte, ye normal sentir tamién como eixorigué, tamién  a o esparbero stricto sensu, Accipiter nisus

En aragonés ozidental, o sendito chenerico ye alforrocho, quedando esparbel como sinonimo u propio tamién d’o ziquilín e d’Accipiter nisus. Entremeyas, o achiquidor esparberet sirbe pa siñalar ista mesma bariazión, dende ozidén dica orién.

En o Semontano Sobrarbe ta deseparar Milvus/Buteo de Accipiter se clama esparbero a ros primers y esparbero perdiguero a ros segundos, fendo referenzia a ra suya dieta
.
Alforrocho se fa benir d’o arabe al furrug, “pollo, gallina”, por o que cal pensar que a presa d’a rapaz ha definito a ra mesma rapaz. Parellano pasa con al jabali, “montesino”, adxetibo, que pasó á ser o nombre d’o puerco montesino meyebal, güei chabalín. Alforrocho pues no puede definir a o ziquilín, incapaz d’arramblar con una gallina, sino a rapazes meyanas como os esparbers d’o chenero Milvus e Buteo. Asso (1794) da alferraz ta Buteo, se suposa que de Zaragoza. Insisto en que una cosa ye o que minchan e otra o que se piensa que minchan.
 
Alica d'os postes, Buteo buteo
Falcón ye chenerico ta rapaz meyana u chica, de buelo rapedo e alas acutas. No ye a millor definizión ta aus de cheners como Milvus u Buteo. Biene d’o latín Falco, que serbiba ta toda au de unglas luengas e curbas; más adebán “rapaz”, en o sieglo V, que en o sieglo güeiteno s’espezifica ta “rapaz emplegata en a caza”, en a clamata arte de falconería (EVANS, 1967).

Eixorigué biene d’o latín sorex, como zorz, ye pues “zorzero”, que mincha zorzes. Una definizión adecuata ta Falco tinnunculus e F. naumanni, o ziquilín.

Ziquilín ye d’orixen més escuro pues no se troban denominazions parellanas autuals ni antigas. Estuque ye una deribazión con metatesis d’o franzés crécerelle. Crécerelle da en anglés kestrel, en luxemburgués kréchel, e talmén tienga relazión con o turco kerkenez. O fan deribar d’o latín crepitacilum (crepitaciculum, crepitacillium), o cascabillo d’os ninons e bellas campanetas como as d’os leprosos. Un senificato parellano ye o espezifico d’o nombre zientifico d’a espezie, tinnunculus, de tinnire, fer un soniu claro e metalico, como o d’una campana u cascabillo. Istas dos etimos se relazionan con o emplego que se feba d’os ziquilins ta espantar as palomas.

Esparbero ye fillo d’o chermanico sparwari. A primera parti corresponde con as presas d’a rapaz, “paxaro, gurrión”, o sufixo, -ari puede corresponder con o latín –ario (sparuuarius) u con o mesmo chermanico –aro, otro nombre chenerico d’as rapazes en ixa luenga (EVANS, 1967). Ye pues o que caza paxaricos, en iste caso e seguntes as fuens, Accipiter nisus.

O chermanico sparo, “paxarico”, deriba d’o protoindoeuropeu (PIE) spor-wo, siendo sper- una parabra que farcha nombres de paxaricos, como en o griego spergoulos (s. XVI), “gurrión”. Más conoxito ye o sparrow anglés, “gurrión”. Otros familiars son o gotico sparwa e o biello nordico sporr

Accipiter, en os testos meyebals da azor, açor e astor (Accipiter – aucceptor – astor - azor) (Accipiter gentilis), parabra que no ha plegato ta ra luenga común autual. Buteo por a suya parti dio buxardo, replegato por Mascaray en Campo, y equibalén á o franzés buse e busard, buta en biarnés, en castellano busardo. Ye chenerico.

En resumen, dende as suyas etimos, esparbero caza paxaricos e correspondeba en orixen con Accipiter nisus. Eixorigué caza zorzes, Falco tinnunculus. Alforrocho dizen que caza gallinas, Milvus e Buteo. Ziquilín espanta palomas, como as que caza falcón. Pero tot iste tarabidato tacsonomico, con o tiempo se ha embolicato e agora esparbero ye, como deziba uno de Samianigo, “más gran que un palomo”, cualsiquiera d’os debanditos. 

¿Allora, o esparbero abadexero mincha abadexos? Mal o tiene ta pescar-ne. Ye un esparbero que se conoxe porque a suya coda ye como a d’o abadexo. En castellano, fendo a metafora o biache imberso, cola de milano ye una teunica de fustería. Milano, occitano e franzés milan, bienen d’o latín milvus, esparbero abadexero.


Arette, A. (2003-2010) Nos bêtes d’Aquitaine dans la langue, l’histoire et le légendaire gascons. Cressé, Éd. des regionalismes.

Asso, I. de (1794) Introductio in oryctographiam, et zoologiam aragoniae.

Evans, D. (1967) Lanier, histoire d’un mot. Genève. Librairie Droz.

Vidaller Tricas, R (2013-2014) “O lesico d’a fauna en aragonés: apuntes tacsonomicos”, en Luenga & Fablas, 17-18, Uesca, Consello d’a Fabla Aragonesa