Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

14 ago 2015

Berdes collorins sobre negro pui nero






No ye fázil d’oserbar una cagadaga, mesmo con a combinazión de amariello bibo e negro d’as suyas plumas, una d’as más beyibles qu’esisten, tiene o costumbre de bolar entre as fuellas, altera e amagata. Güei en he bisto una en Olibán, entre os choplos d’o Galligo. A o fundo feba de contraste Puñero, o Pui Nero, fosco de pins negros.

Ye más fázil manimenos ascuitar o suyo canto e por ixo cuasi toz os suyos nombres populars son onomatopeyas: cagadaga, tiroriro, dorotín doroteo, garabiu, taranlara... en A Fueba sentí o nombre molinero, porque seguntes me deziban cuan canta deletreya a canta d’O Molinero (Molinero, si bas a moler... no remero más). En Roda ye menos poetico; en una falordia el garabiu le diz a un cuerbo de parar cuenta con un ¡Mira que te joderán, mira que te joderán! A ra finitiba, un paxaro que se siente más que se beye. Mesmo uno d’os nombres latins que sirbe como zientifico anda entre descritibo e onomatopeyico: Oriolus, “dorato”. D’iste le’n bienen muitas otras denominazions comuns, dillá d’as nuetras güegas: auriol, oropéndola, auriòu, lòriòu, loriot, ouriolo, auriol, eztra.

Uno d’os apelatibos que sentí, en o Semontano Balbastro, me fizo discurrir asabelo. Me charraba Don Miguel, en o camín entre Bariomato e Ro Puzo de Salas, d’os collorins, paxaros d’o tamaño d’una chorda, berdes e que fan o niedo en as almendreras. Yo no sacaba treslau, le’n iba describindo espezies, como os gais azuls que tenébanos aturatos en os filos d’a línia telefonica, e no plegaba ta cosa. Sin parar cuenta yera repetindo una biella polemica dende que Aristótil describió a cagadaga fa más de 2.300 años. 

Con os nombres de chlorion e chloreus, Aristótil feba referenzia a un paxaro berdenco, de color fierota, tamaño de ruleta, que biene ta Europa con as calors. Bels sieglos dimpués o romano Plinio tornó a charrar d’a espezie pero s’embolicó con cuatre referenzias pa o que resultaba ser una sola espezie. O Sieglo d’as Luzes fizo rechitar a custión: Armand-Gaston Camus, Gesner e ya en o XIX Cuvier polemizón si Aristótil charraba u no d’a cagadaga. Cuvier (1817, 1830) paró cuenta que mientres o masclo ye amariello e negro, a fembra ye berdenca, como as crietas: Yera una custión de sinecdoques, os unos definiban a espezie dende o masclo, os otris dende a fembra y/u os fillesnos, pars pro toto

Don Miguel Ríos me charraba d’o que se bedeba en o niedo, paxaros berdes más bien rezios, de chlorion ébanos rematato en collorín. D’a mesma ideya yera Cuvier que feba benir o franzés loriot d’ixa radiz griega. Linneo en 1766 da chuego a os dos descriptors proponendo como nombre zientifico Oriolus galbula: “dorato berdenco”, anque a polemica d’o chlorion continó. Chlorion e galbula bienen de chloros e galbinus, griego e latín respeutibamén, que bienen a sinificar “berde”, pero no o que entendemos agora por berde, sino un berde amarillenco o primero e un berde claro o segundo. Con isto dentramos en o problema d’a perzepzión d’as colors, d’a cultura, a biolochía e a reyalidá.

No todas as luengas han sinonimos p’as mesmas colors: o que aquí clamamos royo, en franzés puede entender-se como “rouge”, “jaune”, “roux” u “blond”, e o aragonés soro se puede definir como “amariello”, “berde claro”, “marrón claro” u “royisco” (ta Pardo Asso benirba de subrubeus). As culturas no trestallan o continuo d’a color en os mesmos puntos ni han un lumero equibalén de parabras ta nombrar as colors. En a segunda metá d’o sieglo XX abió muitos estudeos sobre iste tema, estudeos que concluyiban en ipotesis situgatas entre un bersán unibersalista, ta o cualo a perzepzión d’as colors ye unibersal e as culturas no influyen, e un bersán relatibista seguntes o cualo a cultura define a reyalidá enteramén.

Bels d’istos estudeos farchón tablas en as que se podeban clasificar as culturas seguntes o lumero de colors que podeban definir, gosaban prenzipiar por un alazet en o que no más se contemplaban que o negro e o blanco e remataban en culturas – luengas -, cualo lecsico esplizitaba más de diez colors. En as primeras as colors se podeban deseparar en claras e foscas, dende ixe ran se trobaban luengas – culturas – que iban esferenziando cada begata más e más colors. Se charraba de zinco, seis u siete estadios dintro d'una escala que se pretendeba ebolutiba. Otros estudeos metión ficazio en o componén biolochico, en o brilo, a intensidá u a traza en a que o nuestro zerebro triballa a informazión. Asinas os conos d’os nuestros güellos farchan a informazión sobre dos oposizions entre o espeutro royo/berde e o amariello/azul tal que no puede perzibir-se de bez berde e royo ni amariello e azul, no bi ha royos berdencos ni azuls amarillencos pero sí berdes azulencos u amariellos royiscos (VELASCO, 2003).

Fa años pensaba que con ixas tablas podreba ficar a luenga – cultura – aragonesa en uno d'ixos estadios ebolutibos e prexiné que ta trobar o repertorio de colors o millor yera fer una rechira toponimica pues a toponimia ye más conserbadera que a luenga biba. O resultato, sin mirar guaire, yera que o aragonés yera en un estadio una mica “atrasato” pues tasamén reconoxeba as colors blanca, negra, roya e si un caso berda/sora. Dimpués me trobé con as ordinazions d’a coronazión d’os reis d’Aragón, e con as taulas del cheneral d’as aduanas meyebals d’o reino e bide que no saliban cuatro ni diez colors sino muitas más. Eba trafucato luenga, cultura y eboluzión, eba buscato o mito d’os orichens e m’eba trobato con dos reyalidaz estrimals d’una mesma luenga... o dixé estar.

A esistenzia d’ixe berde griego, o collorín aragonés, me fizo parar cuenta de rebote que no ye fázil rechirar as colors en a toponima pues os sustratos son bariatos, podemos trobar parabras de orichen latino (royo, negro), arabe ispanico (azul), chermanico (blau), basco (gorria, zuria)... ixo sin meter-nos en as barucas d'a toponimia especulatiba que siempre están de moda. Con tot, sí ye intresán que aiga colors mayoritarias, más comunas que as demás, asinas que fize una preba en as dembas d’a toponimia y en o lecsico natural. Repasé meya uzena de repertorios toponimicos de l’aragonés zentral (Tena, Guarguera, Galliguera, Broto, Ballibasa, Biescas), e o Libro d’as Matas e os Animals más o suyo apéndiz publicato en Luenga & Fablas en 2010. Os resultatos resumitos fuen istos:

Toponimia:

Royo (ruego, ruaba, pero no antroponimos como d’o Royo): 17 toponimos
Blanco (albar, pero no fitotoponimos como albarosa): 15
Negro (nera, niero, oscuriello): 7
Berde: 3
Pardo 1, Soro 1 (puede ser antroponimo).

Matas (e fongos):
Blanco: 51
Royo: 40
Negro: 37
Amarillo: 7
Berde 2, Azul 1, Morau 1, Soro 1, Griso 1. 

Bichos:
Blanco (albar, codalgo...): 46
Royo (petred...): 36
Negro (rabosa carbonera): 34
Amarillo: 15
Berde (collorín no): 14
Pardo: 12
Griso: 8
Azul: 8

Anque aigan quedato colors amagatas en iste recuento, anque en o caso d’o lecsico natural aiga espezies bien conoxitas que sesgan a tabla por a cantidá de sinonimos equibalens que han (manimenos ixa mesma sallenza perzeptual ye notoria per se), os resultatos son sinificatibos. Como se bei a triada blanco, royo e negro domina e suma o 89% d’os toponimos, o 91% d’as matas e o 67% d’os bichos. 

Victor Turner, un señero antropologo escozés, se trobó debán d’a mesma custión en o suyo estudeo d’a cultura Ndembu (d'o norueste de Zambia), e fizo un intresán analís publicato en 1965 baxo o tetulo “A clasificazión de colors en o ritual Ndembu: un problema de clasificazión primitiba” (TURNER, 2008, pp. 65-102). En a luenga Ndembu, cuenta, no más bi ha que tres terminos primarios ta definir colors, que se corresponden con o blanco, o royo (que incluye por exemplo o amariello) e o negro (incluyindo o azul). As tres colors son alazetals en os rituals Ndembu, han un simbolismo asoziato que se troba por exemplo en os adxetibos emplegatos ta nombrar os árbols y en cheneral en toda ra suya cultura. Turner mira de contimparar ista triada de colors en as demás culturas de Africa, Malasia, Australia, Norteamerica e mesmo en o Mundo Antigo e a suya conclusión ye ista:


“En a mía opinión, isto ye debito a que as tres colors resumen os tipos alazetals d’a esperienzia unibersal umana de l’organico. En muitas soziedaz, ditas colors fan referenzia esplizita a determinatos fluyitos, secrezions u rebús d’o cuerpo umano. O royo ye simbolo unibersal d’a sangre, o blanco ye por un regular simbolo d’a leite materna e d’o semen (e bellas begatas d’a materia), mientres como hemos beyito, o Chandogya Upanisada (testo de l’antigo induismo) relaziona a color negra con as fiezes e os pixatos (anque otras culturas coneutan os pixatos con o semen e os dos con o blanco). Cada una d’as colors, en as diferens soziedaz, ye multiboca, e dispone d’una ampla muestra de connotazions, y sin dembargo do y cuan podemos recurrir a una entrepitazión natiba confitable trobamos que o componén fisiolochico umano gosa estar presén. Os ritos d’iniziazión cheneralmén estrayen o suyo simbolismo d’o parto e d’a primera lactanzia, situgazions en as que, de traza natural, se troban presens a sangre, l’augua, as fiezes e a leite.” 


Dimpués d'iste parrafo, Victor Turner resume a suya ipotesis en seis puntos que definen as tres colors como simbolos primordials d’a cultura umana e que representan fluyitos produxitos por o cuerpo umano. As tres colors sirben d’alazet a un tarabidato simbolico que abraca todas as dembas d’a esperienzia bital: 


“6. No sólo representan as tres colors as esperienzias umanas alazetals d’o cuerpo (asoziatas con a gratificazión d’a libido, d’a fambre, d’as tendenzias agresibas y escretoras, asinas como o miedo, l’angunia e a sumisión): amás d'isto, proporzionan una mena de clasificazión primordial d’a reyalidá. Iste punto de bista contrasta con a nozión durkheiniana de que as relazions sozials de l’ombre no están alazetatas en as relazions lochicas d’as cosas, sino que han serbito como prototipo a ístas. (...) Cuentra isto yo postularba que l’organismo umano e as suyas esperienzias cruzials son a fons et origo de toda clasificazión. (...) A triada de color blanco-royo-negro representa a l’ombre arquetipico en tanto que prozeso de plazer-dolor. A perzepzión d’istas colors e d’as relazions triadicas e diadicas d’o cosmos e d’a soziedá, tanto direutas como metaforicas, deriban d’a esperienzia sicobiolochica primordial – esperienzia que no más puede trobar-se dende a inter-mutualidá umana. Fan falta dos ta copular, dos ta tetar, dos ta luitar e matar, e tres ta fer familia. A moltitú de clasificazions enredigatas que farchan os sistemas ideolochicos que controlan as relazions umanas deriban, ameratas con afeutos, d’as dualidaz e triadas primordials (...) Puesto que as esperienzias que as tres colors representan son comunas a toda a umanidá, no cal fer referenzia a o difusionismo ta esplicar a suya ampla espardidura. Sí cal fer-ne manimenos ta esplicar otras colors, como o amariello, o zafrán, l’oro, o azul, o berde, o purpura, ezetra, e a suya importanzia ritual en determinatas culturas. (...) O que miro de  demostrar aquí ye que a triada de colors blanco-royo-negro ta ras soziedaz simplas no ye sólo una custión de distinta perzepzión de parti de l’espeutro, sino que se trata de condensazions u resumens de partis enteras d’a esperienzia sicobiolochica, que implican a ra razón e a o conchunto d’os sentius, e se troban afeutatas por as collas de relazión primarias. Sólo a trabiés de l’abstrazión, a partir d’istas configurazions primarias, han puesto surtir as demás menas de clasificazión emplegatas por a umanidá” (TURNER, 2008).


He subrayato o de soziedaz simplas porque ixa ye una d’as razons por as que fize rabosa en a mía primera preba de trobar o esquema d’a color en aragonés: mirando en a toponimia me’n iba enta un estadio amanato a una soziedá simpla pero, analizando os decumentos meyebals me trobaba en una soziedá complexa. No podeba pues contimparar a triada de colors primordials con o embolicato zeremonial por o que se proclamaban reis en Aragón anque os dos tiengan una mesma luenga en común. (Durkheiniana fa referenzia a Émile Durkheim, Franzia, 1858-1918).

Un zaguer apunte; en istas epocas de mistizismos puede aber qui piense que os que baltizón os mons como negros, royos u blancos teneban una intenzión mistica, espritugal para con ixos cantons d’a montaña. Caldrá repasar a un soziologo (e antropologo) como Pierre Bourdieu (2012) cuan, teorizando sobre l’orichen de l’Estau diz que: “son imbenzions baxo presión estrutural, baxo presión interiorizata e obchetibizata, o cualo fa que no se faya cualsiquier cosa”, isto ye, una begata o tarabidato simbolico ye asumito, interiorizato, ye normal que a triada de colors siga presén en cada nueba entrepretazión d’a reyalidá. No bi ha una reflesión sobre a color sino que o que se beye se fica “naturalmén” en una d’as tres categorías primordials: roya, blanca u negra.
 
O Garmo Blanco fotografiato dende o Garmo Negro. Bal de Tena. En o fundo o Balaitús, Vath Leitosa, "bal leitosa"

Bourdieu, P. (2012) Sur l’État. Cours au Collège de France 1989 – 1992. Paris, Éditions Raisons d’agir / Éditions du Seuil.

Camus, A.G. (1783) Notes sur l’histoire des animaux d’Aristote. Tome second. Paris, Chez la Veuve Desaint.

Cuvier, F. (direction générale et cooperation) (1817) Dictionnaire des sciences naturelles. Tome IX. CHL – COF. Strasbourg, F.G. Levrault, Éditeur & Paris, Le Normant.

Escartín Santolaria, A.Mª (2007) Toponimia tensina. Uesca. Ed. Comarca Alto Gállego.

Esteban, V. & Puértolas, R. (2004) Toponimia de Caldearenas. Chaca, Comarca Alto Gállego.

Fuertes Casaus, Mª. P. & Allué Navarro, Mª. I. (2006) Nombres para un paisaje. Toponimia del valle de Broto. Zaragoza. Edizión d’as autoras.

González Sarasa, J.A. & Navarro López, J.M. (2004) Toponimia de Ballibasa. Chaca, Comarca Alto Gállego.

Lerín Cristóbal, D. & Tiñena Abril, T. (2006) Toponimia de la Baja Guarguera. Uesca, Comarca Alto Gállego.

Navarro, J.M. & al. (2010) Toponimia de Tierra de Biescas. Uesca. Ayuntamiento de Biescas – Comarca Alto Gállego.

Pardo Asso, J. (1938) Nuevo diccionario etimológico aragonés. Zaragoza, imprenta del Hogar Pignatelli.

Pline (1830) Histoire naturelle de Pline, traduction nouvelle par M. Ajasson de Grandsagne. Annotée par (...) G. Cuvier (...). Tome Septiéme. Paris, C.L.F. Panckoucke.

Turner, V. (2008) La selva de los símbolos. Aspectos del ritual ndembu. Madrid, ed. Siglo XXI de España editores.

Velasco Maillo, H.M. (2003) Hablar y pensar, tareas culturales. Temas de antropología lingüística y antropología cognitiva. Madrid. UNED.

Vidaller Tricas, R. (2004) Libro d’as matas y os animals. Zaragoza, Consejo de Protección de la Naturaleza.

Vidaller Tricas, R. (2010) “Encuestas de lecsico natural 2005-2010”, en Luenga & Fablas, lº 14. pp. 73-103. Uesca, Ed. Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.