Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

29 jul 2015

Lentes antropolochicos, lentes culturals


James L. Peacock escribió no fa guaires años o libro The Anthropological Lens, os lentes antropolochicos como dezirba a mía lola, muller poco feita a trastiar lentes de fotografía pero acostumbrata a rechirar por a casa suya  ixos fastiosos lentes sin os que no bedeba guaire. Peacock se referiba más a ra fesica fotografica en a que cuan bi ha más luz “ye prou con un forato más chico ta tresmitir a imachen en a pelicla. Y cuan más chicota ye l’apertura, más ampla ye a profundidá de campo”. Luz intensa e ampla profundidá de campo sirben de metafora ta esplicar l’autitú olistica propia d’o treballo antropolochico.

Chustamén un conzeuto alazetal de l’antropolochía ye que as culturas farchan un modelo d’a reyalidá, que son os lentes a trabiés d’os que beyemos e interpretamos a reyalidá. E como toda a reyalidá s’espresa por meyo d’a cultura, se puede concluyir que a reyalidá mesma no esiste. Ye a custión d’o relatibismo cultural que tanto mal da a os pensamientos dogmaticos, e tanto que pensar a os demás.

O relatibismo cultural en o suyo besán lingüistico debe muito a Benjamin Lee Whorf, alumno de Edward Sapir. Lee Whorf farto de trobar-se con malentenditos en o suyo triballo de incheniero quimico en una compañía de seguros se metió a antropologo e se’n fue con os indios hopi...

Istos diyas baxo d’a montaña e beigo turistas felizes de andar por iste país tan berde de auguas blincaderas. Yo manimenos beigo puertos escaldatos, aflamatos, flors ausens, fruitos simios, yerba sora. Os escusabrendas (Merendera montana), propios de cabo berano ya son en flor, os lidios d’agosto ya se bedeban fa un mes, tasamén se troban chordons ni anayons con os que regalar-se en as puyatas, no plebe gota dende fa semanas. Y si no que le’n digan a Carlos Gistau.

Fue ta cabo chunio cuan me trobé con Carlos, ganadero e pastor, poco dimpués de que plegase ta o puerto Yesero con as suyas güellas. Eba puyato dende Castillón d’o Puen por a cabañera, pasando bel apuro por a manca d’augua. Chunto a ra mallata le fize parar cuenta de que os matapollos – asinas clamamos en o lugar nuestro a os lidios – yeran en flor. Mal siñal pensemos; qué bonicos pensón os montañers que pasaban por astí. Cada loco con a suya basemia, cada cultura con os suyos lentes.

A Carlos lo conoxié o berano pasato en a capana d'Oszecuso en a que amallata o ganau. Fillo de Bestué, bezín de Castillón d’o Puén, cuan yéranos chobens corrébanos asobén os mesmos cados e con chen  conoxita d’os dos pero no nos debimos alcontrar. Ye un informador competén; ha una ampla cultura ganadera igual d'os recursos – as matas – como d'a cheografía – ha corrito os puertos de buena parti d'istas montañas – . Ya no se’n troba chen como el. Que aiga repetito puerto iste año me ha aduyato a fer un control de datos que pocas begatas eba conseguito.

En custions de lecsico a balgua d’un dato se otiene con a moltiplicazión d’un mesmo item a trabiés de diferens informadors. Os informadors amás debuxan un mapa que fa ideya d’a superfizie en o que ixe dato se da. Cuan trobo una parabra nueba o triballo ye “estirar-la” sobre o mapa u a lo menos refirmar-la con más informadors. Ye una fayena delicata pues as ganas de conseguir-lo pueden falseyar a rechira. Preguntas en as que se nombra bien o dato que se mira de retrobar, bien a denominazión d’a luenga ofizial pueden fer rabosa. A descrizión d’a espezie cualo nombre se busca no ye tampo fázil, como se beyerá.

Bi ha parabras, denominazions de matas u animals, que por a suya espezifizidá e por o grau de aculturazión ye bien difízil “estirar”. Remero una entrebiesta con D. Miguel Ríos, en Salas Altas. Yéranos con Paz, a suya filla, e Chorche. L’ombre no estaba ya pa petenar por o mon pero nos dio una lezión de saputez con as matetas que medraban no guaire luen d’a casa suya. Teneba nombres en aragonés ta espezies de graminias que no s’esferenzian en denguna otra luenga y que en o nuestro caso crexeban chuntas. Como a encuesta fue tan luenga como a suya pazenzia, de cabo cuan le’n preguntaba por ixas mesmas espezies en puestos diferens, culliba una muestra, la ficaba en una bolsa con o nombre e le’n daba a Chorche. En casa planché as matas, as paré e le’n mandé a José Antonio Sesé, un espezialista que me fizo a fabor de clasificar-las como cal. Le’n esplique que yera fázil que ixos nombres no fuesen coderens, que Miguel en a suya amabilidá igual nos eba dito más d’o que un informador competén podeba saper. Pero no, cada begata que siñalaba un lastón de toza yera Bromus hordeaceus, si deziba balluaca montesina siempre yera Avena fatua, si balluaca fina, Avena barbata, ezetra. No ye común chen tan saputa e por ixo e otras serias razons que no bienen a o caso escribo Don Miguel Ríos e no Siño Miguel.

Fue una buena preba d’a solidez d’os datos. La otro día, con Carlos Gistau, pude fer otra equibalén. Nos trobábanos en o mesmo puesto e as mesmas calendatas que l’año pasato, a encuesta fue parellana e os resultatos fuén os mesmos; resultón pues solidos encara que bels datos d’ixos me ferán penar antis de que pueda tornar a sentir-los.
Chisembra, ixemplla. Macolla y espigas

A primera begata que me chunté con Carlos en o puerto Yesero salió a parabra chisembra, fendo referenzia a una mena de “yerba”. Yo no la conoxeba pero me bino ta ro tozuelo a ixemplla benasquesa. Ixemplla me l’amostró Antonio Lanau, Castell, otro Don con o que tube a onor de compartir asabelas chornatas por as mes alteras e politas montañas d’Aragón. Baxábanos por una canal d’a Tuqueta Bllanca de Ballibierna, el dreito, aduyándo-se con o tocho con a eleganzia d’un prenzipe, yo zompo estorrozando una mica a culera, un zapo a o canto suyo. M’aprobeité d’una buena mata yerba ta agarrar-me e baxar, e como bide que m’asperaba le’n pregunté si teneba nombre, ixemplla me ba dir... cullí un zarpau de yerba con espigas, la baxé y le’n amostré a Sesé y José Vicente Ferrández: Festuca paniculata.

Cuan Carlos me charró d’a chisembra prebé pues a describir-le a ixemplla: ye una yerba alta de más d’un metro, con a espiga larga que fa espiguetas pardas, rezias... no, me respondeba, ye una yerba alta pero de bel par de palmos, preta, que se minchan bien as güellas. A os días  puyemos chuntos ta una buena tasca de chisembra, debaxo d’O Ziniecho. Debán d’as matas Carlos bedeba a yerba, o aprobeitable, o importán ta un pastor, e yo a espiga, a que premite a os botanicos definir a espezie como Festuca paniculata; os dos ébanos descrito una mesma reyalidá pero con dos lentes diferens. Ixo si, os dos ébanos parato cuenta d’a suya esistenzia pues ta muita chen d’a que gosa pasar por ixe mon no bi ha ni chisembra ni Festuca, si a un caso yerba, como o diya de Benás en o que yo no más bedeba "yerba rezia agarradera". Unos paran cuenta d’o puerto, otros d’as tucas.

Una custión que creigo intresán ye a sinonimia chisembra – ixemplla bien parexita a ra de chizardo – ixarso. Chisembra e chizardo se troban en as bals de Puétolas e Bielsa , ixemplla – ixarso en a de Benás. En A Fueba se decumenta una soluzión entremeya, ixembla. O dato de Bielsa pertenexe a ra toponimia, a Cueba Chisembra, e fue reseñato por Mª. Ángeles Ciprés en 1979, anque me diz Chabier Lozano, buen conoxedor de ixa bal, que o toponimo ye Pala la Chisembra, muito más normal. Enta l’este de Benás a chisembra ye sedorro en Castanesa, e sador, sagalisia, sedorn, sudorn en catalán. Enta o ueste de Sobrarbe no he trobato encara dengún nombre. Tampó una denominazión que alportase bella pista en cualisquiera d’as luengas d’as montañas d’o zentro e sur d’Europa (e Marruecos) en as que crexe. Ye una yerba una mica misteriosa.

Una carauteristica propia d’a chisembra ye que a espiga ha una color parda en berano, fa un aire d’agüerro. Enguán, con a sequera que bi ha en o mon tampó no se nota guaire, ye a o consonante con o paisache. Nos tocará asperar a que pleba porque como diz o refrán, “a largo xuto, largo mullato”, anque caldrá parar cuenta porque “puerto escaldato, mon apedregato”. Yo por si un caso he ficato o auto en o garache, por fin bienen boiras foscas e no quiero que me l’apedreguen.

Ciprés Palacín, M.A. (1979) “Toponimia de la Villa de Bielsa”, en Argensola lº 88, pp. 403-424. Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.
Lee Whorf, B. (1999) Lenguaje, pensamiento y realidad, Barcelona, Círculo de Lectores.
Peacock, J. (2005) La lente antropológica, Madrid, Alianza Editorial.