Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

11 feb 2015

Lupos, lopas, lupons, lopez... e galupa




Fa bels meses en o bersán franzés d’a güega  e baxo a empenta de Jean-Paul Crampe se chitón bellas dezenas de bucardos trayitos dende Gredos. Pasó l’agüerro y a o que binon os fredos bels animals d’ixos tubon a ideya de blincar dende os pacos de Cauterets enta ras solanas altoaragonesas; agora campan con as suyas canablas coloritas y emisors de siñals por mons tensinos e bergoteses. Mientres se fan con iste nuebo paisache e no guaire luen enta o sur ban espardindo-se otros bucardos ibericos escapatos fa bels años dende o coto de caza de Bastarás, en Guara. Y otros más fan o mesmo biache pero enta o norte, dende o Matarraña por buena parti d’a probinzia de Zaragoza.

Antis de que se chunten istas dos (tres) poblazions de bucardos os animals neofranzeses tendrán que pasar o ibierno perinenco. Tot ha sito más u menos fázil (caldreba preguntar-les-ne a os bichos) dica que bino febrero con unos nebascos como fa años no tocaban. A ra d’a rezia enrasada que cayó entre o bentinueu de chenero e o cuatro de febrero ha abito que sumar-le una semana de firmes chelatas que han pegato a nieu a ra tierra como besque. O paisache ye blanco por tot menos por bels sarratos que quedón terreños dimpués d’as bufarreras e os ausins que tamién teniemos. 

Istos diyas toca pues cosirar bucardos: raquetas, antenas e prismaticos, pazenzia e fredo. Si consiguen pasar ista rebesata ye fázil que prenzipie a colonizazión de una espezie acotolata. Espezie, pues a subespezie perinenca ye istoria (chuegos cheneticos aparti). En amplas redoladas en as que a meyaus d’o sieglo bente tasamén sobrebibiban os sarrios e bels pocos chabalins, agora trobaremos sarrios, cuerzos, zierbos, bucardos, marmotas más un borguil de chabalins.

Isto ha sito posible por un cambeo prebio e paralelo en a economía e a cultura, dende a soziedá rural e pobra d’os tiempos d’o ditador, lugarons, campos, faxas e articas por toz os rincons d’a montaña, pocas selbas e recursos, a ista soziedá nuestra de lugars espaldatos, campos albandonatos e selbas estensas (y chobens que no puercas, pero ixa ye otra istoria). Dezaga de tanto ungulato mincha-yerba a lochica manda que biengan os carnizers mincha-ungulatos, más que más os lupos. Son ya enta l’ueste y enta l’este, difízil será que no tornen a ocupar, más de un sieglo dimpués de acotolar-sen, os suyos biellos cados.

Cuan en as tardis o sol s’amague por ozidén y as montañas se metan royiscas e grisas antis de fer-se l’escuro, podremos tornar a dezir que ye a ora d’o sol d’os lupos, como en a poesía de Veremundo Méndez, de  1957 (1978):


 ...
Y esto a los mocéz lis dicen,
Cuando, p’adormirlos, cuentan,
Rodiando los fogaríls,
En las nuéys, madris u güelas
Pa que tornen ta las casas,
Todas las tardes que i-vean
Salir lo sol de los lobos,
En los mons de la val nuestra,
Que allora salen, con fambre,
De los cados ixas fieras,
Y se levan a los críos...
¡cuando no troban ovellas!




En as nueis sin luna en as que tot siga escuro como boca i lobo, cuan os contabandistas e os cortejadors salgan a lupatiar u llobatiá, ye fázil que tornemos a sentir os otilius, otulius u uluts que nos metan o pelo dreito e a medrana en o esquinazo. No creigo por ixo que ta baxar de Sarllé enta Benás aiga que ir arrozegando a faxa por tierra, u bella cuerda con latas como me contaban que feban antismás as chens de ixa bal.

En que se charra de lupos ascape surte o mito que enruena a razionalidá, ascape a istoria e a cultura se fan con a suya imachen sin dixar-nos sisquiera columbrar qué bi ha dezaga. Si beluno quiere un analís intresán ye recomendable por exemplo o triballo de Sophie BOBBÉ,  L’ours et le loup. Essai d’anthropologie symbolique (Paris, Éditions De la Maison des sciences de l’homme, Institut National de la Recherche Agronomique, 2002). Manimenos, como me diz Óscar, cal menzionar a boz galupa que Elcock replega en chistabín con o senificato de "ombre-lupo". Ye equibalén a o franzés loup garou, cuala etimo ye latina en loup, "lupo", chermanica en garou, "ombre-lupo". O mito de ombres lupo ye tan biello como bariato, muitas culturas en tienen con as diferenzias propia d'os suyos meyos naturals. Asinas, a o europeu galupa podemos chuntar o indio manticora que ye definita en o Libro d'o Trasoro como:

"Manticora es una bestia que es en aquella tierra misma (India), que ha cara de omne e color de sangre, cuerpo de leon coha de scurpión e corre tanto que ninguna bestia no le puet scapar debant. Mas sobre toda vianda ama carne de omne esi se ajustan en tal manera que agora yes el uno de sus e depués el otro."
Bi ha muitas representazions d'a manticora, entre as que he trigato ista



A manticora se troba en a eraldica europeya por o menos dende o sieglo XVI. A galupa, en cualisquiera d'as suyas bersions (satyricon, satyral, lampago...) ye común en a literatura meyebal e por o que he leyito tamién en a eraldica pero no'n he trobato exemplos claros.


Sin dembargo, si paramos cuenta en o escudo antigo d'a billa de Canfrán trobamos no un galupa, sino una parella. Una parella de lupos con cara de presona: o d'alto pareix masto, a d'abaxo fembra. No ye bien claro que sigan lupos, cans u otro animal, asinas que en o escudo nuebo s'han tresformato en cans, entendendo-los como una traza alegorica d'o toponimo Can-frán. Traduttore traditore, o que traduze traiziona. Yo creigo que son lupos, pues o mito correspondién de ombres-can, os zinozefalos, han capeza de can e cuerpo de presona, chusto o contrario.




A Galupa de Canfrán. 
Labios e momfletes coloritos, naso fino, coda libre


 

















Ye curioso que siga una parella, a tradizión d'o loup garou gosa charrar de mastos, anque tamién se pueden trobar fembras, como as birettes d'a Loira u a garache de Poitou. Con tot, os dos galupas de Canfrán nos dixan con o misterio d'a suya istoria desconoxita.

Fueras d’o mito, en aragonés trobamos tres sinonimos ta nombrar a ra espezie natural: lobo, lupo e llop. Lobo parixe ser a traza castellanizata (anque se troba ya en o sieglo XIV), dito a ra ribagorzana da llobo, lupo ye a más propia  e llop ye a traza oriental, común con o catalán. A parabra lupo ha sufrito en os bocabularios o maldau d’o chenero neutro, se troba cómo clamar a os mastos pero no a fembras, cadillos u chobens.  Por suerte a toponimia altoaragonesa ye plena de lugars baltizatos en onor a ista espezie tan conoxita. Abundan as luperas, mons zarratos propios antismás ta cubillar os lupos, as planas de lupos (Plandupera de Fraxen), pueyos de lupos (Pilupín en Sobrepuerto), cado lobo (en a Oturia), plazeta los llobos (Secatiella), forau del lobo (Pano),  ezetra. Tamién puestos en os que os protagonistas son fembras u cadillos. Asinas, sin salir d’os mons por os que más suelgo petenar, os de Gabín e Yesero, tenemos Lopa, Plana Lopa y o Fachón d’o Lupón

 Lopa, no lupa, seguindo una norma en a que fa tiempo me fizo parar cuenta Chuse Inazio Nabarro, metendo-me como exemplos pars como: furco/forca, puzo/poza, fusco/fosca, cumo/coma, fundo/fonda, retuno/retona, chuzo/choza u lumo/loma (béiga-se en Consello Asesor de l’Aragonés, 2011, pp. 166-169). 

¿Y lupón? Parixe más normal lopet y si pasamos dende a Plana Lopa de Yesero por debaxo de Pilupín ta baxar por a bal de Broto podremos plegar ta ro Pinar d’o Lobé. En franzés han muitos sinonimos ta un cadillo de lupo: loupet, loupin, loupot, louvat u louveteau, en aragonés nos quedamos con dos, lupón e lopet, más a lopeta que no he sabito trobar encara ni en aragonés ni en francés... ni en istos mons.

CONSELLO ASESOR DE L’ARAGONÉS (2011)  Resoluzions e informes (2000-2011). Uesca, Consello d’a Fabla Aragonesa, Instituto de Estudios Altoaragoneses, Rolde de Estudios Aragoneses.
ELCOCK, W.D. (1938) De quelques affinités photetiques entre l'aragonais et le béarnais. Paris, E. Dolz.
MENDEZ COARASA, V. (1978) Lo sol de los lobos, en Fuellas d’informazión d’o Consello d’a Fabla Aragonesa nº 5 nobiembre – diziembre de 1978. Uesca, Consello d’a Fabla Aragonesa