Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

8 jul 2014

Dende os Sestrals enta l'Aneto


Diz o calandario que ya ye berano pero muitos días de iste chulio que prenzipia encara no se puede ir aforrau. O mon remató chunio no guaire berde, bien se bale que bellas tronadas han pintau as tascas con una mica más de color. Por os altos y os pacos encara quedan nebers ta blanquiar as peñas, pretos de fredo chelo. Cal zeprenar de firme ta ficar a suela d’as botas y pasar-los.

Puyando por o río Agualampra de Sallén - o Aguas Lempedas d’os testos biellos que a castellanizazión tornó en Aguas Limpias -, dimpués d’o Paso l’Onso, en as zagueras costeras antis de plegar ta Respomuso, paso debán d’os Sestrals. Sestrals sallenutos como os famosos Sestrals de Bestué, entre o Garrot de l’Onso e o Garrot d’o Diaple, sobre o paisache d’a Garona Ballinisclo u bal de Añisclo. Toda una toponimia bien ebocadera.

Por o canto d’o camín entre otras muitas flors, as matas de siestra, fuelletas finas, flors blancas en umbela, dan ulor a ra gambata. Una ulor entre apio e limón que me remera a ra Pala la Uló de Grist, en as costeras d’Escorbets. Astí bide estozolar-se parete abaxo a Antonio en uno d’os piors días de montaña que he bibito. A memoria ye asinas, como a barracha, fa unas mezclas que enzorran.

A siestra (Meum athamanticum) fue una mata alazetal en a cultura ganadera perinenca, planta grasa, fa que as güellas s’amarezcan y que as bacas se metan turideras. D’ella dependeba pues en parti a produtibidá d’o ganau, a economía d’a casa. Os sarllerencos si podeban pasaban as suyas güellas ta ra montaña de Castanesa ta michar-les-ne, por o puerto Basibé. E ta cuan granaba, en Benás, se’n iba a replegar os “comins”, os fruitez, que más tardi se chitaban en o prenso ibernal si o bestiar andaba fulero.

Siestra seguntes Otto Wihlelm Thomé (1885)
Amás d’o suyo emplego economico ganadero, a siestra se conoxe dende l’antigüedá por as suyas bertuz medezinals. En o Alto Aragón se fa serbir ta os riñons, como diuretica e purgante, como en atros muitos puestos (VILLAR et al. 1987).

Marta, en Sallén, me contaba que o lolo de casa suya teneba o costumbre de metese una branqueta en a orella, por a suya ulor, como fan por tierra plana con l’albaca cuan bienen as calors.  O caso ye que no la clamaba siestra, como pensaba yo debán d’os Sestrals de Sallén, sino “meón”. Meón  ya lo reseña o libro d’as plantas medezinals de Villar et al. (1987): “Tamién como diuretica sirbe a infusión floxa d’a fuella fresca d’o meón, a lo menos en a bal de Tena”. “Meom” tamién biene en a obra de Jean Seguy (1953) de Ste. Marie de  Campan, un lugar gascón entre Tarbes e Bielsa. Puede ser una sinonimia de dos parolas benitas dende o latín, talmén debita a o lesico gascón que asobén se troba en o aragonés tensino (baume ta sandalo, jéus ta felzes...).

Ye Seguy o que troba “sister” en latín meyebal, e “shishtra” en un tratato ispano-musulmán d’os sieglos XI-XII. En gascón, amás d’o meón debandito, reculle “sistré” e o toponimo Sestredo, de Cauterets, dezaga d’a güega tensina. “Cistre” ye unos d’os nombres comuns franzeses (¿de do?) , e “ceutra” se puede sentir en o Valais suizo (DESFAYES). En aragonés podemos ascuitar sestra, siestra, chestra e xistra, as no diptongatas propias d’a güega con l’aria de luenga catalana.

Cal parar cuenta como diz Seguy que as umbeliferas son una familia embolicata en o tocante a os nombres populars: “Os trafuques entre Umbeliferas son unibersals; as infloreszenzias son todas parellanas, e a poco que as fuellas sigan parexitas, ye imposible de distinguir bels cheners entre ellos sin un esamen propiamén zientifico.” (SEGUY 1953: 305)

Asinas pasa que a siestra en Benás e Sarllé se clama “comino”, mientres que os “comins” sobrarbenses fan referenzia a otra mata de fuella más ampla, que crexe “en as penas”, no en a tasca, ye más gran, anque s’emplega ta o mesmo; meter berrideras as tozinas, as güellas u as bacas, amás de ta ras gallinas (VIDALLER, 2004). En franzés ista relazión tamién se da; uno d’os suyos nombres comuns ye “cumin des Vosgues”.

Talmén con as matas que más se ha relazionato a siestra ye con o fenullo e con o aneto (Foeniculum vulgare, Anethum graveolens). Bi ha muitos nombres populars d’a siestra que fan beyer ista mezcla: zenullo de puerto, fenouil des Alpes, fenouil de montagne, aneth sylvestre, eneldo ursino, ezetra. Tamién os suyos usos, entre os que sorprende o afrodisiaco, siga ta presonas (fenullo d’as bacanals romanas) u ta ganau. Una cosa as desepara, o puesto en o que crexen: A siestra ye propia de montañas d’o zentro e sur d’Europa, se da en os Perineus en tascas por enzima de 1700 m. de altitú, tascas más que más azetas, silízeas, por o que ye común a o este d’a bal de Tena. Talmén por ixo os nombres ozidentals recurren a metaforas d’a mena “zenullo de puerto”, por ser más rara.  No quiere dezir isto que no se conoxca dillá d’as bals. En o 2004, fendo un gotet en casa de José María Mairal, en Belsué, me salió con a siestra; le’n pregunté de qué coda la conoxeba si no medraba por ixas redoladas, e me contestó que “d’o puerto d’o Pirineo. Yera minchar y meter-sen a marezer as güellas, en o Puerto Fanlo”.
Aneto seguntes Otto Wihlelm Thomé (1885)

De más baxo son as otras dos matas: o fenullo ye mata mediterránia que no gosa puyar d’os 1300 m. en o Alto Aragón, e o aneto benirba dende Asia, naturalizato en redoladas mediterránias. Os tres han floretas blancas en umbela, fuelletas como pelez y oloran fuerte. Tan parexitas son que ya os botanicos dudón cuan teneban que meter-les nombre zientifico. Asinas, o Foeniculum vulgare ha entre os suyos sinonimos Anethum foeniculum e Meum foeniculum. Una buena esplicazión se troba en o tomo XX d’o Nouveau Dictionnaire d’Histoire Naturelle (1818):

“ MEU e MEUM d’os latins, meon u meion d’os griegos. O meu, seguindo a Plinio, no se siembra en Italia más que en os chardins de bels medicos, y encara raramén. Se’n distinguen dos menas: a millor se clama meu athamantique, siga porque se conoxió grazias a o rei Athamas, siga porque crexeba en o mon Athamas en Tesalia. As suyas fuellas se fan un aire con o anís, as suyas brancas puyan dos codos e as suyas benas son negrencas. O segundo meu ha ras benas menos coloritas. Se feba serbir como un sobrebuen estomacal e un buen diuretico.

Dioscorides trata tamién o meon athamantique que crexe en Mazedonia como o millor. Lo contimpara con l’anís y diz que ye una mica más gran. A suya segunda mena de meion se trayeba d’España; por o demás, ye d’alcuerdo con Plinio en a suya descrizión, pero os comentadors piensan que en o testo de istos autors cal meter anethum e no pas anisum, como biene en bellas edizions. As fuellas d’o meon se parexerban a l’aneto e a o fenullo, e no tanto a l’anís. A berdá ye que nusatros no conoxemos guaire o meum d’os antigos, que ye una mata umbelifera ye de dar, pero de todas as matas que se’n han tenito por tal, a que tiene o mesmo nombre autualmén no ye fázil que siga o meum como dizen muitos autors. Tournefort ha feito d’o meum moderno un chenero particular (...) (Mathiole) piensa que o meum athamanticum d’os antigos ye una espezie diferén d’a zitata: os naturalistas le’n han dato o nombre de athamanta Mathioli” (= Athamanta turbith, mata propia d’os Carpatos e a Peninsula Balcanica).

Ye claro leyendo iste testo de fa doszientos años dos cosas: que o Meum d’antismás ye fázil no fuese o mesmo que o de agora, e que a identificazión d’as umbeliferas no ye fázil a seguntes qué rans. Ye por ixo que o dato de “meón”, más que más en una montaña en a que bi ha toponimos como Sestrals u Sestredo me fa pensar en una adautazión a o nombre zientifico moderno prebocata por cualsiquiera d’os muitismos botanicos que dende o sieglo XIX han nabesato istas montañas e s'han relazionato con as chens d’o país, alportando a “berdá”, a luenga que nombra a reyalidá, a luenga perfeuta. Chens como Vicente Latorre que en o sieglo XIX escribe:

Meum athamanticum Jacq. (...) Abunda entre pastos en el Formigal de Sallent, aromatizando el ambiente en los sitios en que vejeta (sic)” (VILLAR, 2006),
u Carlos Pau en 1909 cuan publica as matas que eba trobato en o Formigal tres años antis.

Un exemplo d’o que digo me pasó fa bels años en un lugar d’o Solano d’a Bal de Benás. En o patio d’una casa se debantaba bien pincha una cardonera (Ilex aquifolium). Aprobeité pues ta preguntar-li a o dueño cual yera o suyo nombre, ya que por astí andaba a güega entre os dos nombres benasquesos d’a espezie: "areulo" a o norte, "aligreu/alebro" a o sur. L’ome me contestó ascape: 

- Ui nino, isto abre ye mol importante... Ba binre un beterinari y al beder-lo se’n ba portá una muestra, ta analisar-la. Cuan ba torná me ba dí que yera una espesie rara y que se diba “acebo”. 

Ya, le’n dizié, si, ¿pero en casa suya como se diu, de tota la bida?. 

– Acebo, ye acebo, siempre ha siu acebo...  - Y de astí no supe sacar-lo...

Os nombres ban e bienen, cambean con as culturas, se mezclan. Igual os nombres d’as cosas como os toponimos. Dende os Sestrals enta l’Aneto ye escrito en o tetulo ¿Bi ha muita sestra en a tuca l’Aneto? En a tuca no, no plega tan alta. Cal parar cuenta que ixa tuca d’a Maladeta se clama asinas dende o sieglo XIX, cuan se descubrió que yera a más altera d’a cordelera e caleba meter-le un nombre propio. Nombre que le bino d’o lugar, en a ribera d’a Noguera Ribagorzana, y se suposa que antis de esistir o lugar fue toponimo d’o mon. Corominas (BORDAS, 2002) lo fa benir de Asinetum, puesto en o que se crían burros. No soi yo qui ta cuentradezir-le, pero sí pa fer notar que en ixa montaña se cría muita siestra, y que a siestra se confunde fázil con o fenullo e con l’aneto como ye debandito. Si a chen que baltizó ro mon no yeran acostumbratos a beyer siestra, pues ye mata de montaña, pero conoxeban o aneto, no ye imberosímil que lo clamasen asinas. Ye una idea. E por ixo hemos prenzipiato andando por os Sestrals de Sallén y hemos rematau en a montaña d’Aneto, os dos estrimals graniticos – de piedra ferriza – d’os nuestros Perineus.

Bordas Pallás, A. (2002) Toponimia de Ribagorza. Municipio de Montanuy. Lleida. Ed. Milenio.

Desfayes, M. Noms dialectaux des végétaux du Valais romand, en Bull. Mutithienne 120: 57-111.

Nouveau Dictionnaire d’Histoire Naturelle, appliqué aux arts... (1818) tomo XX. Paris, ed. Chez Deterville.

Pau, C. (1909). Plantas del Formigal de Sallent (Pirineo Aragonés), en Actas y Memorias del Primer Congreso de Naturalistas Españoles celebrado en Zaragoza los días 7-10 de Octubre de 1908. Zaragoza, imprenta y papelería de Manuel Sevilla. Pp. 243-249.

Seguy, J. (1953) Les noms populaires des plantes dans les Pyrénées Centrales. Barcelona. IEP.

Vidaller Tricas, R. (1999) Distribuzión y nomes populars d’espezies animals e bexetals: preba de relazions, en Estudios y rechiras arredol d’a luenga aragonesa y a suya literatura. Autas d’a I Trobada (Uesca, 20-22 de febrero de 1997). Uesca. IEA – CFA. Pp. 497-506

Vidaller Tricas, R. (2004) Libro de as matas y os animals. Zaragoza. Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón – IEA.

Villar Pérez, L. et al. (1987) Plantas medicinales del Pirineo Aragonés y demás tierras oscenses. Uesca. DPH.

Villar Pérez, L. (2006) Flora medicinal del Alto Gállego (Pirineo Aragonés) Herbario de D. Vicente Latorre (1823-1888) farmacéutico de Larrés (Huesca), conservado en Jerez (Cádiz). Huesca. Amigos del Serrablo.