Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

4 dic 2014

De aurons cutios en cutias selbas


Ya se siente o fredo, pero por muito que prete no puede chelar-le as mans a os árbols, se las han tirato ta no encheberdir-sen. Yo sí me las chelo marcando pins en as selbas de Tendennera: medir o diametro d’o pin con a forzipla, fer-le as dos chabetas con l’astral, cantar-lo a l’apuntador e torna. Pins royos de no guaires años ta o que se considera o turno normal, un sieglo más u menos, pero que pareix fan buena onra a os conzellos de presupuestos alcorzatos.

A l’otro costau d’a bal, en o cobalto d’o Paco Yesero y entre as pinadas se beyen bellas abetosas con fabos. Fa bels dezenios picón toda a madera que pudon, esboldregón a selba y acotolón os zaguers aurons conoxitos d’a redolada. Ye o que tiene iste progreso infinito que nos bendión en a Ilustrazión.

A os aurons en Tierra Biescas os claman gallos monteses u montesinos e asinas mesmo se puede sentir por otros lugars de l’Altoaragón. Tamién se les diz pabos en as bals de Chistau y Benás. En gascón ye o mesmo: pau, paon, pavon, pago... e poth (pouth) d’abrana, traduzión d’o franzés cocq de bruyére, bella cosa como gallo de matical (abrana, bruyére fan referenzia a o matical de brueco: Erica spp. e Calluna vulgaris). En italiano y en castellano (en o sieglo XVII) adotón como neolochismo urogallo, dende o latín meyebal urogallus. O nombre zientifico ye Tetrao urogallus; Tetrao (tetraon) ye una fuen griega, talmén trayita dende o PIE, e identifica tamién a ra fresana. Asinas o castellano faisán (a fresana) se fa serbir ta l’aurón en o Cantabrico. En aragonés moderno manimenos, fresana identifica en bellas redoladas zentrals a ra perdiz charra. Fresana, faisán, pabo, gallo, perdiz... son espezies todas d’a mesma familia, a Phasianidae.

O aurón que bibe por o Perineu ye d’a subespezie aquitanica, diferén d’a subespezie cantabrica propia de ixas montañas. Aquí campa más que más por pinadas negras, fredas, en o piso subalpino, anque tamién puede bibir en abetosas, fabosas u pinadas royas. Cría en a tierra, astí do plega bien o morro d’o chabalín ta minchar-se os güegos. Os pollez tienen más defensa pues como en todas as espezies debanditas jopan d’o niedo en que trencan a casca.

En ibierno en cuentas de baxar enta selbas más caliens se queda cutio en un pino, asobén en a parti más altera (e soleyata que no solanera) d’a selba. Bibe como feban os nuestros lolos, de no gastar. Mincha pinarra, un plato de no guaire probeito, e aguarda que torne a primabera. Os esquiadors de trabesía e os raqueters lo fan blincar d’o suyo puesto y si s’espanta más d’o normal malmete as pocas reserbas que’n ha e s’amorta antis de que se’n baiga a nieu. Asinas fue como s’acotoló uno d’os millors puestos d’a espezie, en a benasquesa montaña de Paderna. Pa no cosa sirbió que declarasen ixas montañas parque natural, ni allora ni agora. Y tamién asinas acabó en 2013 un masclo que bibiba en a bal de Canfrán; una colla de montañers ilustratos le trencón una garra y lo dixón inútil ta ra bida salbache.

Dica o sieglo bente en bellas selbas d’o Perineu bibiba otra espezie parellana, a gallineta montesina (Bonasa bonasia). Bi ha datos de Oza, Canfrán, Ordesa e d’a güega de Benás, pero encara no he trobato un informador que diga conoxer-la. Si a un caso me queda a duda de Yesero, lugar en o que bels informadors me han charrato de gallinetas montesinas que bibiban en a selba. Asabelo.

Ta o benién mes de mayo os masclos se chuntarán en unos puestos clamatos cantaders ta luitar por as fembras. Suelen ser marrosas de tasca entre pins, asobén con bel árbol cayito que puede fer onra de posadero. O termino teunico ye lek, etimolochicamén relazionato con o berbo “chugar”, un puesto en o que os mastos chugan a cantar (y emprender-sen) ta conseguir fembras. Isto mesmo, bisto dende l’antropolochía politica se clama una arena, una arena politica. Dintro d’a conoxita como teoría de l’azión, bi ha una corrién d’estudios cualo:

"... denominador común (ye) o indibiduo e as suyas estratechias manipuladeras pa conseguir e mantener-se en o poder (...) L’ombre politico (no en sentiu literal) no busca a riqueza e o benefizio, sino o poder. Metamos a beluns en a mesma arena (o que resulta redundán, pues ye chustamén a presenzia de istos ombres politicos o que de feito carauteriza una arena politica) e tendremos os presonaches de un sicodrama sozial u, si se quiere, de un chuego en o que os mobimientos dependen de unos regles y do no puede aber más que un ganador por partida”. (LEWELLEN, 1994, pp. 130-131)

¿A qué fin m’esbarro dende o chuego d’o lek enta o chuego de l’arena politica? Pues a que siempre que beigo masclos dezaga d’o poder, de bel poder, me bienen a o tozuelo os aurons en o cantadero. Una miqueta más d’o libro de Lewellen:

"En iste marco microcosmico, os conzeutos clau, entre otros, son orientazión enta ra consecuzión de fins, estratechias manipuladeras, maniobras u tramenadurías e toma de dezisions. Pero os indibiduos nunca autuan solos en politica; les cal buscar adeptos, establir alianzas e meter-se en interazión con otros indibiduos por meyo d’oposizions de dominio e subordinazión." (LEWELLEN, 1994, pp. 131)

Ye común trobar masclos d’a nuestra espezie en arenas politicas como os departamentos d’una unibersidá, as estruturas d’una empresa, o asoziazionismo, o ecoloxismo, a politica, a biolochía u a luenga. Astí asobén se beyen gallos debantando a coda e cantando con cantos tan fieros como o de l’aurón (clamar a ixo canto no  ye mui rigoroso...). Ixo si, ta que aiga aurons cantando ye menester que aiga un lek, un campo de chuego. En o caso d’a nuestra luenga ixe campo lo creyón sin parar cuenta buenas chens en os años d’a fin d’a ditadura; e con o tiempo e a urbanizazión d’o fenomeno emos conseguito farchar un buen cantadero. Urbanizazión porque ye difízil que o pobre e solenco aurón que sobrebibe en a selba de Sansanet (gogante con o puerto de Somport) farche estratechias, chunte adeptos u faya tramenadurías cuentra nadie, ta ixo cal que aiga un potenzial sozial que en o nuestro caso se puede trobar en puestos como Zaragoza.

As antropolochicas teorías d’o chuego, de l’azión, d’o sicodrama sozial e as demás que tratón o tema de l’arena politica, en cheneral definión o poder como fin zaguera, igual como en l’antropolochía economica eban siñalato a riqueza e o benefizio. Yo, talmén porque ando contino entre animals menos sutils, creigo que o poder, a riqueza e o benefizio no son sino estratechias de rol, de mastos que quieren fembras, literalmén u de manera sublimata. Por a suya parti, as fembras tendrán as suyas propias estratechias que pueden confundir-sen con as d’os masclos pero que m’entrefilo talmén no baigan por as mesmas bías.

Salgamos d'o lek e tornemos ta o lecsico. Aurón e urogallo se fan un aire, Francisco Bernis, sin conoxer o termino aurón lo dixa beyer: 

"Urogallo (...) Latín meyebal urogallus, equibalén a o chermanico antigo orhan o auerhuhn, no emplegato popularmén en Iberia, do urogallo ye de introduzión academica" (BERNIS, 1995, pp. 177)

Equibalén pero no relazionato pues a esplicazión etimolochica de urogallus gosa fer referenzia a o griego oura, coda, chunto con o latín gallus. Tanto l’aurón como a fresana u os pabos tienen o costumbre de debantar a coda cuan tienen falaguera, por o que a esplicazión ye plausible.

Aurón ye otra istoria. A primera begata que bide a parabra fue en o dizionario de Pardo Asso, editato en 1938. Pardo Asso naxió en Santa Zilia de Chaca, se fizo mosen en Chaca e triballó en lugars de ixe bispato por o que cal pensar que as zinco mil parabras replegatas por el pertenexen a l’aragonés ozidental. Talmén por ixo mesmo dica que no plegué a bibir ta ixas tierras no trobé rastro de aurón por garra puesto.

Con o tiempo he puesto sentir u recullir informazions (p.e. de Francho Rodés) sobre a boz aurón en Samianigo, Alastuei u Agüero, amás de una zita no guaire segura en Torla. A de Agüero ye curiosa pues fue de un ombre que atropelló un bicho en a Ballibasa e lo reconoxió como aurón. De cabo cuan bi ha animals que baxan por as zonas urbanizatas buscando o contauto d’a chen, o mesmo gallos que gallinas. Asinas ha pasato en Chaca, Ballibasa, Guarguera, Canfrán, Benás u Chistau, d’entre os puestos que remero. En Benás y en os años nobanta nos tocó tresladar bels aurons pa que no sufrisen a presenzia de chens sin escrupulos u cans. M’alcuerdo d’uno tan barallero que se metió a dar mal en a cozina d’o refugio d’Estós.

Aurón ye calco d’o chermanico auerhuhn. Huhn biene a ser pollo, gallo; auer ye más embolicato, por más que he rechirato no he puesto leyer denguna etimo clara. Bi ha autors que remiten a “masto”, “zereño” u “salbache”. A mesma estrutura e orixen tiene auerochs, do ochs ye “güei”. Auerochs dio en franzés e aragonés meyebal auroch, un toro salbache (Bos primigenius) que s’acotoló fa bels sieglos. Arribas manimenos diz que:

"O termino Auroch (u aueroch u uro) que s’emplega ta clamar a Bos primigenius yera en reyalidá d’o bisón europeu (Bison bonasus) e resulta equiboco en as fuens decumentals antigas" (ARRIBAS, 2004, p. 402)

Aurón ye pues d’orixen chermanico, pero o curioso d’o caso ye que pareix que no bi ha denguna luenga amás d’o alemán e l’aragonés en a que aiga perbibito o termino. Tornamos, antiparte, a ra biella dicotomía entre sinonimos de nombres de matas e animals; uno de orixen latino, la otro no, gallo u pabo montesino e aurón.

Pero a coda de ista istoria lecsica la trobé no fa guaires diyas mientres yéranos por a montaña pandicuta. Fébanos a contada d’agüerro d’os sarrios con un mesache d’un lugar d’a Plana Uesca. Me charraba que en casa suya aurón ye o nombre d’os gallos grans, en o corral; en a Plana Uesca ni bi ha ni ha habito gallos montesinos, pero a parabra ye emplegata como se bei con un sendito equibalén. Encara me dizió más; cuan yera chico no entendeba cómo podeban ir a cazar coniellos con o urón (o furón, el entendeba aurón), pues no le parixeba buena ideya emprender os coniellos con pollos. Seguindo iste bayo feble he plegato ta o libro de Chesús de Mostolay sobre l’aragonés d’o Semontano Balbastro e leigo: "Auronón. m. Hurón. Mustela furo. (En Castejón del Puente)" (MOSTOLAY, 2007, p. 92).

Fázil ye que siga una casoalidá, pero ye bien chocante.


Bibliografía:

Arribas, Ó (2004) Fauna y paisaje de los Pirineos en la Era Glaciar. Barcelona, Lynx Edicions.
Bernis, F. (1995) Diccionario de nombres vernáculos de aves. Madrid, Ed. Gredos.
Lewellen, T.C. (1994) Introducción a la Antropología Política. Barcelona, Edicions Bellaterra.
Mostolay, Ch. de (2007) El Aragonés en el Somontano de Barbastro. Zaragoza, Aneto Publicaciones.
Pardo Asso, J. (1938) Nuevo diccionario etimológico aragonés (voces, frases y modismos usados en el habla de Aragón). Zaragoza, Imprenta del Hogar Pignatelli.