Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

11 nov 2014

Gabardera d'escaleras


Iste maitín un papirroi campaba por entre as chordoneras e l’abellanera d’o chardín. No ha caliu que me charrase como en as falordias pa saber que marcaba o mal orache que fa por a montaña. Cuan as selbas dixan de ser un paradiso de fruitos e calor, a primers d’agüerro, cuan a nieu enluzerna dende o puerto, cuan os turbios se repiten y fan mal estar, muitos paxarez se’n baxan ta puestos menos aspros en os que pasar o ibierno que s’amana. Asinas gosan fer papirrois, pinchans u engañapastors, asinas iste “petred” que ha baxato a besitar-nos.

Bels diyas de ixos nusatros femos igual, entre mon e mon baxamos ta ro lugar a fer-nos un cafelet, nos calentamos una mica y estamos un ratet de parola. Un buen puesto ye o Estacho de Biescas, amás de por o bar porque astí ye fázil trobar chen como Maxi, a presona más saputa de istas tierras, amás de un istorico d’a luenga aragonesa.

En o cabo d’o pasato ibierno teniemos una buena charrada entre cafés. Nos contaba que ya no puede garriar como antis, que le pesan os años y no planta fuerte como querreba. Con tot pudimos parar cuenta con bel poco de embidia que o tozuelo lo tiene igual de agudo que siempre. Charrín charrán salió o tema d’as escaleras de mano, d’as escaleras largas de dezigüeto trabiesas. Se bei que tienen que aguantar más peso que as curtas e por ixo no sirbe fer-las de abellanera. Tot isto ya lo eba sentiu en a redolada Biescas; en a parti norte de Guara pareix que prefieren os trabesaños de chinebro (VIDALLER, 2010) y en a redolada mía fan serbir a tremoleta, razón por a cuala clamamos a ixe árbol escaleral. Pero a Maximo Palacio Allué no le sirbe cualsiquier gabardera, cal que seigan gabarderas d’escaleras, más zereñas que as normals. Ye o que tiene ser saputo.

A gabardera ye una mata d’o chenero Rosa, un chenero difízil de clasificar pues gosan crexer as espezies chuntas e cruzatas, bi ha ibridos, bariabilidá indibidual u como diz Pedro Monserrat, exemplos de coeboluzión (local) con fitofagos (1998). Tanto que iste mesmo autor definió en 1997 una nueba espezie, Rosa jacetana, en puestos por os que antis eban pasato antis asabelos de buenos botanicos sin parar cuenta.

Maxi me dio una buena descrizión tanto d’a mata como d’os lugars en os que crexe, yo me fize a ilusión de que si tan claro yera, fázil tendreba que ser clasificar-la en a tacsonomía linneana.

Manimenos, pensar que dos taxonomías han de corresponder-sen item por item ye cayer en o mito de que as luengas no más son que sistemas equibalens de comunicazión . As luengas son treslazions de culturas e as culturas son sistemas de soluzions de poblazions umanas (encara que tamién se charra de distintas culturas animals) a entornos, redoladas, paisaches concretos e relazionatos. En a contimparanza entre dos sistemas una tacsonomía concreta podrá ser definita como iper u ipodiferenziadera, si desepara más items que a otra. Asinas por un regle as tacsonomías folk son ipodiferenziaderas fren a ra tacsonomía linneana u zientifica, ye difízil que troben más espezies que a zenzia natural. Pero pasa.

En a bal de Benás, Castell, Antonio Lanau, m’amostró a distinguir un trémol graso de uno normal, la uno emplegable en os tellatos d’as casas la otro no. A zenzia clama a os dos Populus tremula, o escaleral d’o Semontano Sobrarbe debandito. Asobén as fembras e os mastos de bels paxaros se consideran en aragonés espezies diferens, pero no ta ra biolochía. Pero trobar una espezie de gabardera con un nombre común concreto no ye fázil. Maxi me’n dio dos: a gabardera d’escaleras e a gabardera rastrera. A segunda sí fue fázil de clasificar, ye a Rosa pendulina, gabardereta sin punchas que crexe en a montaña. Asinas mesmo pasa dintro d’a familia d’as rosazias en o chenero Rubus, as barzas, con a especie Rubus caesius, a barzaleta de Salas, xargón de Gabín, ezt.

En que me bagó puyé por os mons en os que me dizió que podeba trobar gabarderas d’escaleras, entre o cabo d’a selba e o suelo d’a tasca de un paisache antropico. Un paisache creyato por a nuestra espezie que ha feito baxar ixa güega dende os 2.300 m. dica os 1.700 m. As matas yeran sin fuellas ni cuasi fruitos pero se conoxeban por as brancas dreitas, zereñas, sin punchas. Aguardé ta cabo chunio e torné ta replegar flors. Me’n lebé muestra de tres gabarderas que crexeban en a mesma zona pensando que serban d’a mesma espezie, las fiqué debaxo d’o binocular e me metí con as claus d’o chenero. Dimpués de muito mirar no me quedó cosa clara, talmén que yeran cruzatas con Rosa pendulina, a gabardera rastrera que crexe tamién en ixe cantón.

No fa guaires días torné a mirar-las con fruito; as gabardas d’as tres matas yeran diferens, a que más se correspondeba con a descrizión de Maxi manteneba os sepalos en os fruitos, que yeran grans, as otras dos yeran sin sepalos, yeran más chicas e con menos polpa. Malamén podeba clasificar-las chuntas en chunio si no yeran iguals. Agora sí eba una espezie que cuadraba más, Rosa dumalis. Antiparte, as codetas d’as gabardas se penchaban una mica, como en Rosa pendulina, o que yera coderén con o bisto en as flors.

Allora, ¿puedo pensar que a gabardera d’escaleras ye a Rosa dumalis? No asinas, pero sí una traza de gabardera que s’amana muito a ista espezie d’a que en a Flora Ibérica se diz: “Espezie que como R. canina presenta trazas bariadismas debitas a suzesibas ibridazions”. U como siñala P. Monserrat, a dibersos resultatos por coeboluzión. E, ¿Puedo dezir que Rosa dumalis ye en aragonés gabardera d’escaleras?, pues talmén pero no toz os exemplars de Rosa dumalis serban bistos por informadors competentes como Maximo Palacio como gabarderas d’escaleras. Son dos tacsonomías que no cuadran bien.

Entre baxata e puyata ta os puertos me preguntaba por o nombre d’a gabardera. Como toz os que suenan poco latins se’n han escrito un buen lumero de estudeos en os que se charra d’el. Se troba, asinas u en formas que se fan un aire, dende o norte d’a Peninsula dica Languedoc pasando por Cataluña. En aragonés se puede ascuitar como alabardera, albardera, gabardera, galabardera, garrabera, garrabonera, magardera... en a mía familia igual puede sentir-se, por exemplo, albardera que galabardera u gabardera.

O nombre más común ye manimenos gabardera. Se puede trobar escrito a lo menos dende a decada de 1520, en os testos alchamiatos de Urrea de Xalón, berdugo de gabardera (CORRIENTE, 1990), zien años más tardi, de Magallón, gabarda, gabardo (GONZÁLEZ OLLÉ, 1991), e otros zien años más adebán en bels libros de boticarios d’a decada de 1720, flor de gabardera, relatibos a chens de Balbastro e Zaragoza, en os dizionarios d’o sieglo XIX e dica güei.

Por un regular se considera que biene de una radiz prerromana (ROHLFS, 1961), ta Corominas de orixen “iberoaquitanobasco” (cf. BORDAS, 2002). Seguy (1953, beiga-se o capítol adedicato a ra farnuzera en iste mesmo blog) esplica as prinzipals barians de gabardera como fundo prelatín no esclusibamén aquitanico. Se zitan radizes como war-, garr- gapar-... A berdá ye que l’aria ye ampla pero a o mesmo tiempo abogata, no premite relazionar-la con otras barians dillá.

Sin dembargo a yo siempre me ha intresato a barián albardera, dita en bels puestos de Sobrarbe e o suyo Semontano. Y ye que, en arabe, a rosa ye Al ward, e una rosera montesina puede ser ward yabali (yabali, “montesino”, de do chabalín), ward barri u ward alkalb (CARABAZA et al. 2004). Ward barri por zierto, suena bien “basco” (ye groma).

Mirando a denominazión arabe trobo una ampla familia, amplisma, en o socorrito Wiktionary:

- Persa antigo: wrda,
- Abestico (luenga indoeuropeya iraní): vareda,
- Sogdian (Irán): ward,
- Parto: wâr,
- Armenio biello: vard,
- Arameo: warda,
- Ebreu: wéred,
- PIE: wrdhos.
- Eolico (dialeuto griego arcaico), wródon.
- Griego antigo: rhódon.

Asinas plegamos a o latín rosa que tendreba o suyo orixen en o griego. O filologo franzés Émile Liltré feba benir o griego dende o sanscrito vrad, aludindo a ra flecsibilidá d’as suyas brancas (PENTIL, 1923), con o que se debuxa un orixen tan amplo como biello (As trascrizions no son fidels por problemas de teclato). Puede ser que ixa radiz se’n aiga chuntato con otras más locals como as que describen Seguy e os demás autors debanditos.

Más omocheneo ye o caso d’os fruitos, as gabardas u garrabons. En aragonés ye normal ascuitar asobén tapaculos e otras parabras descritibas como grataculos, escarbaculos, foricaculos, picaculos, picacostillas... mui parellanos a o franzes gratte-cul. Asinas mesmo se puede trobar en cuasi todas as luengas de Oïl e Oc, en a parti bogante de Suiza, Piamonte (gratacü, gratacül), Corzega (grattareda, grattarola), Veneto (stropaculi), Friburgo (gratacu), u en catalán (gratacul)... pareix que si se minchan enters, os pelez que bi ha arredol d'as simiens dintro d'a gabarda irritan o culo. Chitaus por a espalda, como fébanos de críos, pican.


Chulio Balenga, de Labata, me charraba que en o suyo lugar si quereban enzorrar de firme a beluno le’n chitaban ixos pelez de gabarda en o bino. Yo si me d’enzorrar con gabardas prefiero fer-lo con a polpa mazerata en anís de Colungo (más una mica de caniella, cardamomo, claus de chirofle e casca de narancha). Ye un buen compai d’o café, istos días que dan mal orache, e si puede ser con Maxi u Chulio como contertulios, millor.


Bibliografía zitata:
Bordas Pallás, Ana (2002) Toponimia ribagorzana 5. Municipio de Montanuy. Lleida, Ed. Milenio.
Carabaza Bravo, J.Mª et al. (2004) Árboles y arbustos de Al-Andalus. Estudios árabes e islámicos: Monografías. 8. Madrid. CSIC.
Castroviejo, S. (coord. gen.) (1986-2012) Flora iberica 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, CSIC, Madrid.
Corriente, F. (ed.) (1990) Relatos píos y profanos del manuscrito aljamiado de Urrea de Aragón. Zaragoza. Institción Fernando el Católico.
Flora Ibérica: Castroviejo, S. (coord. gen.) (1986-2012) Flora iberica 1-8, 10-15, 17-18, 21. Real Jardín Botánico, CSIC, Madrid. http://www.floraiberica.es/floraiberica/texto/pdfs/000%20clavegeneral.pdf
González Ollé, F. (1991) "Observaciones sobre el habla de un magallonero a comienzos del siglo XVII", en I Curso de Geografía Lingüística de Aragón. Zaragoza, IFC).
Monserrat Recorder, Pedro (1998) El género Rosa y dinamismo de sus poblaciones en las montañas peninsulares, en V Coloquio Internacional de Botánica Pirenaico-cantábrica, Biarritz, julio de 1988.

Pentil, A. (1923) Dictionnaire étymologique de la flore française. Paris, Paul Lechevalier Ed.

Rohlfs, G. (1961) Apuntes para una flora popular de España en Estudis de llatí medieval. Dedicats a la memòria de Lluís Nicolau d'Olwer : 1. pp. 121-133. Barcelona. Estudis Romànics, IEC. 
Seguy, J (1953) Les noms populaires des plantes dans les Pyrenées Centrales. Barcelona, IEP. 
Vidaller Tricas, Rafel (2010) Encuestas de lecsico natural 2005-2010, en Luenga & Fablas, 14 (2010) pp. 73-103. Uesca, Ed. Publicazions d’o Consello d’a Fabla Aragonesa.