Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

21 oct 2014

Mincharras lamineras


L’agüerro ha trayito as primeras nieus por as tucas, maitíns de altos blancos, tardis de puntas pardas, pues a calor encara preta y ascape torna istas bolisnas tempraneras en augua corredera. Augua que parixe robiñar as fuellas d’os árbols; ya se’n beyen de pardas, soras, royas entre as berdas que ternes aguantan os empentons d’os primers fredos en a montaña. Por entre selbas e tascas os paxaros ban fendo collas ta baxar enta o sur, se sienten os zaguers cantos. Debán de l’auto por a pista blincan d’o solero asabelos de pinchans, entre os pins roldes de chinchiperas aprezisatas cantan aquí e dillá.

Otros animals se paran ta fer a gran clucada, a ibernazión, como as marmotas, os onsos, as mincharras u as ranas. Se meten en o cado bien fartos pues a lazena de istos meses beniens será en o lardo d’o suyo cuerpo. Ye buen año de glans e fabetas, no les abrá costau guaire atipar-sen. A garza bezina manimenos se queda, sin ibernar, pero iste maitín ha benito con una nuez en o bieco, l’ha amagato entre a tefla d’o chardín con mimo e se’n ye ita. Sólo le’n eba bisto fer isto a os gais y en o mon, no pas debán d’a puerta d’a cozina.

Tiempos de cullita, tiempos de sanmigalada. En una capana tensina la otra nuei andaba enredando con as mías galletas una mincharra laminera con antifaz negro de ladrona. Apura as zagueras semanas antis de que o fredo le faya encadar-se, xuplidando nieus e fuinas. Me recordaba a ras mincharras grisas d’una cabana d’Estós, en Benás, d’o bueno que les sabeba o pan e d’o malo que le’n sabeba a o pastor... que les sabese bueno.

O nombre d’a mincharra ye curioso. Lo aprendié de crío en Boleya, un día que andaba enredando un zagal con o brazo dintro de un forato d’olibera, os demás mientras en un rolde animando. Tanto zurziquiar, molestó a una mincharra que le’n pretó un buen mueso; o misache sacó ra man de l’árbol con o bicho penchando d’un dido, os otros estiraban ta tirar-le-ne, os escachilos se sentiban dende luen... Comeyas de catrinalla. En Salas aprendié de tío Joaquin o nombre de rata grillera, más tardi pude sentir astí mesmo rata guillarda, fillarda en otros puestos de Sobrarbe u Monegros, zillarda tamién en Sobrarbe... o caso que como ye cuasi norma, en a metá ozidental ha un nombre, mincharra – dende a güega norte dica o Ebro -, y en a metá oriental ha otro, rata (fillarda, zillarda, guillarda, grillera, careta, mascarda, muscarda, freixera, dormidera...). Y en a Galliguera bi ha lugars en os que se mezcla y charran de rata chirla u rata charla.

En Aragón bi ha dos espezies de mincharra, a normal e a grisa, la una – Elyomis quercinus - campa por tot o país, la otra – Glis glis - ye más propia de selbas umedas d’o piso montano. As dos se’n han minchato dende antismás, se’n conoxen restos de fa más de 3000 años, en a Edá de Bronze (COLONELLI, 2007). No sólo se cazaban, en a Roma clasica yera un plato de luxo tan apreziato que teneban tanto corrals de mincharras, con árbols de glan dintro, como unos puchers espezials ta tener-ne, clamatos gliraria (glirarium). Comenta Colonelli que en o sieglo cuatreno 10 mincharras costaban 40 dinarios, por 30 que baleba un pollo. E que mesmo se bedó a suya chenta en lifaras en una serie de leis que miraban de ordenar o luxo eszesibo d’a epoca.

Mincharra ye a traza aragonesa de un nombre emplegato dende Burgos (ORIA de RUEDA, 1988), dica a Oczitania mediterránia, en os departamentos de Aude, Herault e Aveyron (THESOC), pasando por a Rioja, Nabarra e o País Basco: Mincharro, muxar, musharra, muserra, musiarra, micharra, muserra, micharro, missaro, mixiarra, landarra... Se pueden trobar publicatas bellas propuestas etimolochicas más u menos curiosas que no me acaban de combenzer guaire. Pérez de Laborda manimenos, sin proposar denguna, fa parar cuenta, zitando o “parecido fonético y estético entre ‘musaraña’ y musarra”, d’a boz latina mus, zorz u ratón (mus araneus). Que a primera parti d’a parabra siga mus cuadra con as bersions d’a Galliguera en as que en cuentas de mus (min) se diz rata: rata chirla, rata charla, u d’as tamién ozidentals charla e charra en as que a primera parti se suposa. Si isto fuese asinas, ta saber a etimo de mincharra caldreba mirar a segunda parti, charra (sarra, charro, ssarro, xiarra...).

Charra se puede relazionar con l’oczitán garri / jarri, “zorz, rata”, ya replegato por Mistral en o sieglo XIX, e que s’emplega en oczitán oriental autual tamién ta mincharra: garri, gari, gari de bosc, gari de cola... (THESOC). Germi & Lucci fan benir jari d’un *garrium, “zorz”, prelatín. Dillá d’Oczitania, en a italiana Calabria se reseñan ta iste animalet os sinonimos xara pondacu e surici-pontacu, equibalens a o clasico mus ponticus, “zorz de montaña” (CARPANETO & CRISTALDI, 1995). Claro que serba repetitibo, mincharra: “zorz-zorz”, e o segundo termino de un nombre compuesto en una tacsonomía normal ye calificatibo. Bi ha casos en os que puede pasar, como os aragoneses manzana poma, malacatón presiego u talmén picaraza (pica-garza); se trata de unions de dos sistemas en os que la uno se subordina a la otro, a poma pasa a ser una mena de manzana, o presiego una mena de malacatón. En franzés uno d’os sinonimos d’a mincharra ye loir lérot, una repetizión, y o nombre común oczitán ye garri greu, “zorz mincharra” que podreba entender-se tamién como una mena de repetizión (greul en franzés, greule tamién en Oc, deribatos de glis).

Otra posibilidá ye que charra deribe de –kar, “piedra” y/u “carrasca, caxico”. Ye una radiz sobre a que s’han escrito un borguil de triballos, como por exemplo o de Santano Moreno (2003) que fa benir os dos sinificatos de otro más chenerico, “duro”, indoeuropeyo. Una radiz  –kar que en Franzia ha dato toponimos como chiers, chara, chert, chera... e parabras como jar(d), “bolo rezio que se troba en l’arena d’as gleras”, jarre, “arena de glera”, jarrie, “terreno inculto”, cher, chier, sier, ker, “peña”, u chier, “tozal”, y en aragonés otras como carraliza, garrampeu, garrancha, garrapacho, garraspet, garrica, talmén charrantamplán, ezetra. Con o sinificato de caxico/carrasca, se consideran deribatos o latín cerrus, basco arte, aragonés carrasca, gallego carballo, oczitano garric e jarri (lemosín), ezetra..Allora mincharra podreba esplicar-se como “zorz de carrasca/caxico”, bien amanato a o nombre zientifico Elyomis quercinus, a nombres populars como o italiano quercino u o sardo soriglze ilixi (“zorz de carrasca”) e paralelo a o ribagorzano rata freixera.

Robert A. Geuljans en a suya manifica web sobre etimolochía oczitana amuestra una terzena posibilidá, una radiz d’orixen desconoxito *garr-, con o sinificato de colorito, con tacas. *Garr darba en ixa luenga garrel, “colorito, de muitas colors”, referito más que más a bestiar, no mui alueñato d’o nuestro adxetibo fillarda, “baca de tacas negras e royas”. S’emplega asinas mesmo ta mincharra en o norte d’Oczitania, rat garrél (THESOC). Ye intresán porque si asinas fuese tenérbanos un equibalén d’as denominazions orientals rata fillarda, rata guillarda, rata mascarda, rata faixada u mesmo rata careta. Una adxetibazión normal en atras luengas, como o italiano topu mascaradu (CARPANETO & CRISTALDI, 1995).

Mascarda, mascaradu nos pueden lebar enta un embolique pues son bien parexitas a o nombre de Campo rata muscarda, que biene de otra guerra. O italiano moscardino y o franzés muscardin fan referenzia a una mincharreta roya de nombre zientifico Muscardinus avellanarius. O nombre s’atribuye a ra suya olor a musc, mizcle, e no tiene relazión con denguna “mascara”. Ista mincharreta roya ye común en Europa pero no bibe ni se conoxe que aiga bibito ni en os Perineus ni en Iberia  (ARRIBAS, 2004) por o que o ribagorzano nombre de muscarda ye un enigma.

Mincharra grisa con un corrusqued de pan en una cabana d'a bal de Benás
Con tot, os calificatibos “de caxico”, “de carrasca” u “fillarda” fan referenzia sensu stricto a Elyomis quercinus. A otra espezie, a mincharra grisa ha de nombre zientifico Glis glis, e as dos espezies más a mincharreta roya debandita e muitos más pertenexen a ra familia d’os Gliridos. O nombre basco ye muxar grisa, o franzés, castellano e catalán son loir, lirón e liró gris. Ye bien claro pues o animalet ye griso, pero o suyo nombre clasico, Glis, tamién da pa pensar. En otras luengas se nombra por o suyo costumbre de dormir a metá de l’año, asinas o anglés edible dormouse (“dormilón minchable”...), o alemán siebenschläfer (“siete durmientes”) u o sueco sjusovare (“siete durmientes”). Ye curioso que en dos lugars d’a Bal de Benás he replegato istos mesmos nombres: rata dormidera, e sietedurmientes, que os alemans atribuyen a os siete meses que estarba a mincharra grisa ibernando.

Mientras isto escribo, en a fabosa d’a Selba Yosa una fuella s’ha meso parda, un chabalín esforiga a tierra minchando fabetas tiernas, un gai s’espanta d'os suyos gruñitos roncos de goi y eslampa en un bolito dreito fendo onor a o suyo nombre con un chilo de fastio, y entre as royas fuellas d’un escarrón s’amaga un petirroi. A bida contina.

 Arribas, Ó. (2004) Fauna y paisaje de los Pirineos en la Era Glaciar. Barcelona, Lynx Edicions
 
Cadarso, H. (2013) Romero y yo. Madrid. Libros.com


Carpaneto G.M. & Cristaldi, M.(1995)  “Dormice and Man: a review of past and present relations” en Hystrix (n.s.) 6 (1-2) (1994) 303-330 (1995).



Colonelli, G. (2007) “Uso alimentare dei ghiri (Famiglia Myoxidae) nella storia antica e contemproranea” en Antrocom 2007 vol. 3- n.1 69-76


Germi, C. & Lucci, V. (1985) Mots de Gap. Les régionalismes du français parlé dans le Gapençais. Grénoble. ELLUG.


 
Mistral, Frédéric (1979) Lou Tresor dóu Felibrige ou Dictionnaire Provençal-Français. Tome II. Raphéle-lès-Arles. Culture Provençale et Méridionale Marcel Pétit.


Oria de Rueda Salguero, J.A. (1998) Los hayedos, en Medio Ambiente de Castilla y León. Año V Primavera-Verano 1988. Valladolid. Junta de Castilla y Leon, Consejería de Medio Ambiente y Ordenación del Territorio.


Pérez de Laborda, F. Diccionario euskera residual y castellano en desuso de Valdizarde y Valdemañeru, Navarra. www.euskeraenvaldizarbe.blogspot.com.


Santano Moreno, J. (2003) “Descendientes de IR *(S)KERB(H) y *KAR- “duro” en las lenguas romances y el vasco”, en Nouvelle revue d’onomastique nº 41-42  pp. 5-49. Société Française d’Onomastique.


THESOC. Thesaurus Occitan. Base de données linguistiques. UMR 7320: Laboratoire Bases, Corpus, Langage. Université de Nice Sophia-Antipolis. Nice. www.thesaurus.unice.fr.