Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

28 sept 2014

Aniellos d'ánchel, ugas d'o diaple



Iste zaguer cabo semana de setiembre, primero d’agüerro, nos chuntemos en Susín ta ir “fendo lugar” e de paso remerar a Angelines Villacampa. Dentrando por o patro d’o cobalto trobemos bel par de roldes de mataparians u muxardinas. Chen con buen criterio pensó que serba bueno ficar-las en azeite con allos antis de que os muitismos fongaires que campan istos días por o mon parasen cuenta y se las lebasen debán d’os nuestros morros. Asinas feito, pasón por o fogaril de casa Mallau de camín ta ra chenta d’a meyodiada. Bien buenas.

As plebias d’agosto e setiembre han ubierto a temporada de fongos, temporada talmén tranquila porque dizen os que sapen que caleba una mica más de sol e calor ta que salisen os fruitos como cal. Fa bels días, en o puerto Yesero, con a buena compaña de Carlos, ganadero e pastor fillo de Bestué, e de Rafael de Yesero charrábanos d’o tema cuan salió un nombre que me cuacó asabelo, Aniello d’ánchel, fendo referenzia a ro fongo más conoxito como cogoma, Macrolepiota procera.

Me fizo goi porque ye un nombre propio ta ista espezie. Cogoma ye común aquí e dillá, pero ye una denominazión más bien chenerica e sin salir d’o país igual sirbe ta Macrolepiota que ta Agaricus u mesmo Amanita cesarea. En as luengas de Franzia muitos nombres chiran arredol de coulemelle cuala etimo fan benir dende o latín COLUMELLA, columneta. Corominas (CARDONA, 2012) piensa que talmén cogoma bienga d’o latín cucuma, olla u caserola. Entre os dos, a portuguesa cogumelo (“fongo”, chenerico), nos torna a endicar o poco concreto d’a parabra. A etimo portuguesa proposata tamién ye o latín CUCUMA.

Bi ha otras menas de clamar a iste fongo como parasol u batiauguas. As dos son modernas e comuns, bien que prezisas. Parasol se fa serbir en anglés u alemán, tarcual; en atras luengas como o finés ye traduzita (ukonsieni), asinas mesmo pasa con o caso aragonés de batiauguas

Aniello d’ánchel no ye una traduzión ni tampó pareix moderno, a parabra más parexita que he trobato ye a canadiense baguier, relazionata con o franzés bague e l’olandés bagge, aniello. Pero no ye un aniello cualsiquiera, ye un aniello d’ánchel, e ixo nos leba enta o campo d’as tacsonomías, e por ixo mesmo me ha feito más goi.

Ánchel ye a metá d’un chuego de oposizions con diaple, chuego que pueden ocupar otras parolas equibalens como dios u infierno, borde, de moro, de burro, montesino, salbachino, basto, fino...adxetibos que farchan as “categorías tanxenzials” en o ran cuatreno d’a tacsonomía d’o mundo bechetal en aragonés (VIDALLER, 2005). Ye a categoría que desepara espezies asobén por a suya utilidá.

Ánchel se situga fren a diaple como una metafora plena de sinificatos: 

- Ánchel/Zielo/Alto/Bueno/Blanco-Claro, 
- Diaple/Infierno/Baxo/Malo/Negro-Escuro. 

E chustamén o aniello de Macrolepiota ye en un fongo alto, bueno, blanco, diferén de otros aniellos de fongos más baxos, malos, escuros. Una oposizión que no ye mica común en aragonés, de feito se da o caso d’a mata Stipa pennata en a que no funziona pon e trobamos entre os suyos sinonimos os de pelo de ánchel, pelo de bruxa e pelo de dios, chuntos.
Boletus satanas, Sep u potrecón d'o diaple

Diaple, como marcador negatibo sí ye más común: allo d’o diaple, tomatez d’o diaple, cardo d’o diaple, narancha d’o diaple, pepinez d’o diaple, uguetas d’o diaple. Asobén os sinonimos fan referenzia a otros marcadors equibalens d’a mena de bruxa, culebra, moro, rabosa, negro,... encara que podemos tornar a trobar asoziazions raras. Asinas, as pastoretas de casa nuestra (chenero Muscari) pueden definir-sen como petez d’o nuestro siñor, petez de dios, petez de nuestra siñora, flor de culebra, uguetas de san Chuan u d’o diaple.

Adxetibos negatibos muito más comuns que os positibos. Talmén benise aquí a cuento o comentario de Charles Darwin (2012, p 122) de que “entre os salbaches a credenzia en os malos espritos ye muito más común que en os buenos”. (Darwin deseparaba a os pueblos barbaros u salbaches, “inferiors”, d’os “superiors” zibilizatos como yera común en o s. XIX). O caso ye que más bale parar cuenta d’os periglos que de otras basemias.

O frechinache debandito de anchels con dioses, diaples, santos u moros ye posible siga una consecuenzia d’o prozeso de cristianizazión que lebó a ocupar y fer-se con os cados que antis yeran representatos por as biellas dibinidaz, ya sigan istas antropomorfas u no. Asinas, a ra ringlera de santos e diaples que sirben de apellito pa matas e bichos podébanos sumar entidaz totemicas como l’onso u o lupo. Totemicas en un dople sendito, como consecuenzia de concrezión de metaforas relichiosas que tresminan relazions sozials, y en o definito por Lévi-Strauss como “capazidá umana de pensar en terminos de similituz y esferenzias relazionals, u correlazions e oposizions entre ambitos naturals e sozials u culturals (...). Como un aspeuto d’a propensión unibersal a clasificar en terminos de loxica más bien asoziatiba” (BARFIELD, 2001). 

Manimenos, ta que a ipotesis de oposizión entre un par de adxetibos clasificatorios fuese clara caldreba tener aniellos d’o diaple, e si bi n’ha no los he trobato. Bi ha fongos ditos manetas de dios, pedos de lupo u d’onso u, en otro ran Boletus satanas, pero no sé de aniellos d’o diaple.  Talmén ánchel chugue aquí un rol descritibo simple, de un aniello claro, rezio pero fino, como d’un ánchel. O que me fa pensar que sí ye sinonimo de bueno ye que contino de nombrar-lo, astí en a montaña de Yesero, Carlos dizió que yera un fongo minchable, bueno.

Istas barucas me rondaban por o tozuelo o maitín de Susín mientres remenábanos losas d’o flysh, piedras ferrizas d’a montaña panticuta y esquistos sallenutos dixatos en as eras d’o lugar por o biello glaziar tensino, fa bellas dezenas de milentas d'años. Asinas lo charraba Enrique Satué. Entre toz fébanos bueno o dito de que “una piedra no fa cosa y dos piedras fan parete”. O esprito de Angelines, o ánchel de Susín, nos aguaitaba dende a torre d’a ilesia; asinas fue fázil conseguir que a parete d’o camín se tornase a tener dreita, zereña, como ella ese quiesto. Y entre fayena e fayena nos bagó de minchar-nos os mataparians e beber-nos o bin. Royo bin que no yera feito, profés, con ugas d'o diaple.
Ugas u tomatez d'o diaple. Solanum nigrum subsp. villosum

Barfield, T. (ed.) (2001) Diccionario de Antropología. Barcelona, edicions Bellaterra.

Cardona Castellá, Antoni (2012) "Notes lexocogràfiques i etimològiques diverses", en beCEroLES V, 97-109.

Darwin, Charles (2012) El origen del hombre. Barcelona. Ed. Austral (The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex, 1871)

Vidaller Tricas, Rafel (2005) "O mundo bechetal en aragonés: tacsonomía", en Alazet lº 17. Uesca. Instituto de Estudios Altoaragoneses.