Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

2 mar 2014

O Rei d'as Aus

Reipetit zelluto. Iste pobrón se cubilló en a escuela de Samianigo un tres de marzo de fredo e turbios. Se puede parar cuenta d'o chicote que ye mirando os míos didos



Os zaguers días de febrero hemos bisto o sol campar por o cobalto d’as montañas, sin boiras, augua u nieu. Han sito tres u cuatro chornatas en as que o mon quereba rebiscolar y tirar-se o ibierno d’enzima. En as marguins d’as selbas florexeban as primeras cuculetas, os paxaricos piulaban por toz os cantos: pinchans, cardenals, chinchiperas, reipetiz, chordas, gribas, charros gabachos, os aparaters gais e os picaguazers... Os más bonicos que bide fue una parella cruzetas amán de Monrepós, el royisco, ella berdenca. Bolaba la uno ta un árbol, bolaba la otra, baxaba o royet a beber ta un charco d’a pista, baxaba a berdeta dezaga e s’acochaba a abrebar-se tamién, se’n fue la uno, por a mesma endrechera marchó la otra. Ye curioso beyer-les as puntas d’o bieco cruzatas, como malfarchatas, dica que paras cuenta cómo ubren as escamas d’as pinochas de pin con a mesma fazilidá de qui mincha pipas.

Más arriba, en o puerto Biescas bide os primers guardafuens de l’año, eban salito d’o suyo cubillato terreño ibernal pa capuzar-se en as chelatas auguas de febrero. Mientres os mirábanos acochatos a o canto d’o barranquet sintiemos escachilar en o zielo, luen, alto. Terzenals de grudas marchaban en formazión enta o norte sobrebolando os Perineus, de cabo cuan bel empentón d’aire y nieu bufaba dende a güega e las feba tornar ta o sur de Tendennera, allora puyaban chirando por as corriens termicas, chilo ba chilo biene ta refer as ringleras en uve y asinas poder pasar ta Franzia por enzima d’os turbios. Alteras, cada begata més alteras, como en a falordia que me contón creigo que en Yosa, a l’otro costau de Semolustré, o bonico cantón de selba en o que yéranos.

Me charraban que un día as aus quison eslexir rei. Dimpués de discutir dezidión que ganarba l’au que bolase més altera. Asinas pues, se metión a bolar todas, u cuasi todas, l’alica crabitera asperaba en una pinganeta que as demás aus esbolastriasen cara t’alto. Yera tranquila, parata pa fer a suya demostrazión de fuerza pues teneba claro que denguna le’n poderba tirar o tetulo; cuan le petó blincó e fue puyando, primero pasó a fresanas e codornizes, luego papirrois e cardelinas, ziquilins, butres e cluxigüesos, as argüellosas grudas y as falzetas, y encara puyó más y más dica que no columbraba cuasi ni as peñas en as que teneba o suyo niedo. Más güeca que un cobano boca abaxo tornó ta ra bal fendo zerclos señorials y entremeyas firmes e temerarias capuzatas en l’aire en as que baxaba de sopetón doszientos u treszientos metros como si se fuese a estampar pa, en un inte, tornar a tornar en chiros, mientres as demás aus dende arbols e peñas reteneban l’aliento. A la fin s’aturó en a suya pinganeta, con o bieco una mica debantau, a capeza una mica de bislai e catando a os demás por denzima d’os güembros, s’eba ganau o puesto de rei... pero una bolisneta parda baxaba a bonico dende os altos; toz se la mirón sin saber qué yera dica que se quedó en un buxaco, en meyo d’a lana berda ubierta en metá d’a selba. Yera un paxaret chicorrón chicorrón. Cuan prenzipió o concurso s’eba coflau en a lomera de l’alica crabitera, eba puyato con ella e, cuan plegó ta ro más alto blincó d’o suyo amagatón, puyó una miqueta más e baxó chino chano ta ro buxo.

Se fizo silenzio, no tartiba ni zarrapita, l’alica crabitera eba baxato a suya capeza e cataba fito fito a o paxaret, os güellos patalers o bieco ubierto, as alas cayitas. O paxaret reclamó a corona pues eba benzito con estuzia. Dende ixe día lo clamón o Rei Petit, e por ixo tiene en a suya capeza una corona dorata.

Ye de dar que no se l’ocurrió más arrimar-se ta l’alica... Ye iste un cuento biello, lo podemos trobar ya en Aristoteles e Plinio y dende allora dica güei por tot o folclore d’Europa. De ista istoria le bienen buena parti d’os nombres populars a o reipetit decá e dillá.

Por Semolustré campaban bel par de reipetiz, chunto con os pinchans e as chinchiperas, entre pins, fabos, cardoneras e buxos. Más adebán pasón de un costau ta l’otro d’o camín otros dos reis, en iste caso reis d’as barzas, pardos, chicorrons, pero con a coda bien repinchata ta que paremos cuenta d’a suya nobleza. En a falordia debandita ye normal trafucar o reipetit con o rei d’as barzas, tamién en muitos d’os suyos nombres comuns, tanto entre istas espezies (reipetit – Regulus regulus -, reipetit zelluto – Regulus ignicapillus - e rei d’as barzas – Troglodytes troglodytes) como con as mosquetas d’o chenero Phylloscopus, bien chicotas ellas.

O rei d’as barzas ye tan chiquinín que asobén lo claman mosqueta u caracol. En o Piamonte entre otros muitos nombres lo conoxen como rè dij büssun, rei d’as matas, encara que as metaforas más comuns en as luengas romanicas sigan as de "castaña", "güello de gua", "zorz" u onomatopeyas d’o suyo canto, más carraña que canto; uno d’os suyos nombres oczitans ye ranganeto, roñón, por isto mesmo.

Alexis ARETTE (2003/2010), en o suyo libro sobre os nombres gascons d’animals cuenta un caso curioso: “Por esperienzia, puedo dezir que o rei d’as barzas ye a desesperazión d’os cazataires: a suya olor ye tan fuerte que chira a os cans de  cualsiquier otra presa qu’engalzen: Fa falta sacar a os enzenegatos cans d’as matas dende as que o paxaret parixe fer-se-ne a mofla d’ellos”. Será... O caso ye que os más chicotes paxaricos han nombre de rei, ta Jean Servier (GALTIER, 2006), iste feito endica a deseparazión d’o poder sagrato d’o poder temporal en o quefer d’a funzión reyal, mientres que Galtier siñala que si o reipetit se podeba amagar en a capeza de l’alica (asinas en o cuento que el reculle) ye porque bi ha por enzima de l’alica un espazio buedo ta fer-nos beyer que a perfezión asoluta no ye de iste mundo e ni sisquiera puede tener-la o rei. Yo prefiero beyer-lo como un trasunto d’o dito aragonés “nos que somos tanto como bos, pero chuntos más que bos”.

Por o demás, a primabera como yera de dar no ye benita, a ixos pocos días de sol de cabo febrero han seguito nieus, plebias, fredos e turbios. Ha sito como una fiesta de carnabal en a que miramos de clamar a o sol ta que nos dé a bida, ta que nos caliente l’alma. Carnabal rematau, os paxaricos son otra begata més quedos, os guardafuens se tornan a amagar, as grudas no se sienten e o rei d’as barzas tasamén sale d’o cado asperando millors oraches. Yo tampó campo guaire...

ARETTE, Alexis (2003/2010). Nos bêtes d'Aquitaine dans la langue l'histoire et le legendaire gascons. Editions des regionalismes. Cressé.
GALTIER, Charles (2006) Les oiseaux de Provence dans le savoir populaire. Editions Librairie Contemporaine. Montfaucon.

No hay comentarios:

Publicar un comentario