Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

14 dic 2013

Bixurdos ta ras tordas


Fa días que as fuellas campan por tierra, que a nieu las ha enronau y que o sol fuñidor las ha tornau a calentar. As selbas están escuras, pardas, no más bellas chislas de color roya se dixan beyer entre a naturaleza cutia de iste agüerro ya biello. D’as matas, as gabardas y as manzanetas de Manuel, d’os arbols os carrazos de bixurdos que penchan en o cabo d’as brancas. Son como repostes d’a selba; ta ras gabardas plegan as rabosas e os taxugos, ta ros bixurdos os paxaricos e as tordas.

Ye ra bixurdera árbol de selbas fredas d’o nuestro emisferio, dende Groenlandia dica Siberia, y en ixos países de chelo ibernal le fan buen aprezio siga ta mermeladas, ta anises u como lamíns montesinos. Aquí se troba por enzima d’os 1100 m de altitú e por ixo ye propio d’as bals perinencas, pero no en o suyo cobaxo ni en as solanas aflamatas.

Familia d’as rosázias, os lulos han buena cosa de bitamina C. Por iste país no he sentiu nunca que se lo minchen, pero seguro que más d’uno los abrá tastau. Manimenos, os mostallons u moxas, que son cuasi o mesmo, sí se gosaban minchar. O nombre zientifico d’a bixurdera ye Sorbus aucuparia, o d’a moxera, Sorbus aria.... e a zerollera Sorbus domestica. A zerollera ye bien parellana, os fruitos son pardos, como peretas; se cría por debaxo d’os 1250 m. en selbas de caxico e clima más u menos mediterránio, por ixo no se chunta con a bixordera.

O nombre de bixordera no pareix trobar-se dillá d’os Perineus, tanto os gascons como os aragoneses y parti d’os catalans. Bede ser parola biella pues en ha una ripa barians salitas d’a mesma radiz: abesurt, besurt, besurc, bichurdero, birolero, bichurdero, bixordera, fixordera, pixorrotera, buxortera, buxorrotera, buxordero, bisardero, bisortera... e fuera d’as nuestras güegas: bezurp, bisurp, bezurt, bisoèr, bediù, bisurt, bisuer, besur, besurc... En aragonés ozidental no se troba ista radiz, pero cal parar cuenta tamién en que ye una espezie menos común que en o resto d’o altoaragón. Cal parar cuenta porque en as redoladas meridionals en as que o árbol se fa raro os suyos nombres se farchan por contimparanza con atras espezies parellanas e más comúns, como a debandita zerollera u o fraxino. Asinas en a parti sur d’a mesma bal de Benás trobamos ‘freixe montesino’, y en as árias ozidentals, zeroldera de puerto, borde u de lobo; zerollera montesina en A Fueba, u o dato isolau de “serbal d’os pastores” que sentí a una presona de Bara, en a Sierra Guara.

Ista contimparazión ye común en todas as luengas europeyas debito a ras suyas fuellas pinnatas, compuestas de 11-17 foliolos – fuelletas – que farchan una fuella . Asinas, en castellano e franzés se diz zerollera d’os paxaros u d’os paxarers, y en muitas luengas chermanicas u d’o zentro, norte y este d’Europa denominazions compuestas con fraxino. En basco, fraxino de lupo – otsolizarra -. Un sinonimo franzés ye árbol d’as gribas, d’as tordas, pues os paxaros más apreziatos ta cazar en as bixorderas yeran as tordas. Un ombre de Oz afinaba más e me charraba que “os bichurdos les saben mui buenos a ras tordas papiblancas”. As tordas papiblancas u colleradas (Turdus torquatus) biben en selbas subalpinas e tascas con árbols sueltos, por enzima d’os 1500 m. Crían en as más alteras e fredas selbas d’Europa, en Escozia u en Escandinabia, e ye pues asoziata a os bixurdos.

Una parola aragonesa que da bel poco de chuego ye a chesa ‘alica’. Michel Desfayes (2004) en o suyo triballo sobre os nombres francoprobenzals d’as matas d’o cantón suizo de Valais, asozia o nombre franzés d’a moxera – ‘alisier’ – con una radiz griega álikos, sinificando ‘royo’, por os suyos fruitos. Adibe tamién a parola arrumana álic, ‘royisco’. Alisier manimenos se puede trobar tamién esplicato con etimos bien diferens, zeltas, chermanicas u mesmo ligures.

Pero bixordera/buxordero/besurt no ye fázil de relazionar con denguna atra denominazión. A más parellana poderba ser a piamontesa ‘pissra’ que se fa un aire con a tensina ‘pixorrotera’, pero pareix más una casoalidá que atra cosa. Casoalidá como a similitú entre ‘besur/buxordera’ e ‘sorbus’ fendo un parler à l’envers tan de moda en o parlache choben franzés (pour être chébran...): “sorbus/busor” u “serbier/bierser”... o caso ye chugar.

Bixordera ha dato bel toponimo como La Besurta, en o cabo d’a bal de Benás, que tamién se podreba escribir L’Abesurta, pues en ixa billa l’abre se clama ‘abesurt’. Ye un puesto de tascas e pinada negra en o cobaxo d’a Maladeta en o que se troban abesurts, torlles collerades, moixeres y albás, pabos montesins, farnuseres, anayons y chinchiperes negretes, montañers, esquiadors, raboses y garses, fauna antropica e antropofila ista zaguera que ta toz os puestos plega. Chunto a la Besurta, amagata entre os pins, a bonica Basa de l’Onso en a que fa tiempo no bi ha onso que pueda aturar con o barambán de chen que toz os días de l’año campan por a zona. De seguro que cuan n’eba d’onsos, se podeban trobar ta l’agüerro acochatos minchando anayons, refirmaus en o trallo d’os abesurts pretando-se os carrazos de fruitos, plenando bien a tripera antis de que plegue a soñera ibernal.

Zona d'a Besurta, Basa l'Onso, Paderna. Benás