Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

4 nov 2013

A falaguera d'os sarrios





Nobiembre ye o mes d’a falaguera d’os sarrios. Se meten buquideros, o pelo curto e royisco d’o estiu s’amaga baxo lo d’ibierno, largo, preto e colorito. A parti zentral, o peito e as patas anteriors se meten escuras, contrastan con as ancas e o cuello clariscos. A cara repite o contraste, entre o cuello e a parti alta claras e un amplo antifaz escuro. Cuan s’encorren o clin se debanta e les fa parixer mes alters, mes grans.

A iste pelache se le clama en aragonés zentral baste u bastes, parola que tamién s’emplega como adxetibo, charrando de un sarrio con poco u muito baste. En as bals orientals se charra de ixarsos feixaus. O sentiu d’o adxetibo puede referir un estau más u menos intenso d’o zelo u falaguera, u o caráuter indibidual pues cada sarrio ha un diseño ibernal. Bi n’ha que no han bastes, claros, e otros que quedan foscos, sin contrastes.

As fembras tamién tendrán iste pelache pero más tardi que os masclos. A istos amás les crexe un “pinzel” de pelos en o pixallo, bien bistero. Cuan quieren acuriosar-sen e olorar bien ban pixando-se mientres se seguden ta un costau e ta l’atro conseguindo que o pinzel esparda a “colonia” por tot o pelello. A ulor ye talmén o millor sentito que gastan os sarrios, asinas que amás de pixasen enzima aprobeitan unas “orellas” planas que les crexen dezaga d’as de berdá en tiempo de falaguera. Son glandolas d’ulor, as restregan por matas y arbolez, chinebros u pinarros ta marcar o suyo territorio, puden a buco, como cal.

Animals cutios, que tasamén se pueden sentir, campan en iste mes por as tascas fendo un roñiu grau, baxo, como o de un maziello recostau en o fundo d’a barra escura de bel bar nueiturno, cuan beye una crabeta que sape no apercazará.

Os primers en mudasen d’ibierno son os chobens, dende os tres años. En que s’acotrazian marchan por a montaña a replegar crabas, a encorrer-sen t’alto e t’abaxo como si s’acabase o mundo. Más tardi irán os mayors, de entre seis u siete y diez u onze años más u menos. Istos pastoriarán crabadas más numbrosas a puro ser fuertes, como se gosa dezir. Os biellos, de doze años t’adebán no están pa malmeter reserbas, saldrán poco d’a selba e s’aconformarán con bel par de crabas, pensando más en pasar os fredos y en plegar a tastar a yerbeta berda d’a primabera; soniando con a siestra e o mandil tasamén s’aprezisarán en farchar un arén.

Ye en istas semanas cuan os cuernos d’os masclos, más rezios y ganchudos que os d’as fembras, triballan. A eszena ye siempre parellana, un sarrio enriste a otro, correndo dezaga d’el por tascas e peñas. Plegan ta un puesto en o que o primero s’ha enrallau e o segundo no puede fer ya cosa, allora cambean as tornas, o segundo acomete a o primero dica que lo dixan estar u se tornan a engarmar. Si lo que emburza corre más que o de debán mirará de ficar-le os cuernos entre as garras posteriors y clabar-le-ne en os collons, prebará de capar-lo con ixas punchigudas puntas en gancho. O normal ye que o debante en l’aire por a culera, sin enganchar. Otras begadas se nafran as orellas, que les quedan con osqueta, fenditas. Y otras más se pueden quedar trabaus. Una begata por Benás trobemos dos masclos con os cuernos de la uno clabatos en l’anca de la otro. Los soltemos; o acometedor marchó pero o ferito a la fin s’amortó. Por suerte o normal ye que a cosa se quede en un borguil de carreras.

Mientres un masclo caporal aguaita una buena crabada mirando de buquir con beluna d’a suya colla, otros mastos irán amanándo-se ta furtar-le bella fembra. Se produxe allora una carrera en a que o mainate marcha luen e bel sarrio espabilato que yera perén dentra en a crabada y se’n fote una. A lo que la otro torna a fayena ya ye feita.

Asinas pues pasan os sarrios iste mes de nobiembre en o que bienen os fredos e as primeras nieus. Os masclos gastan o saíno qu’eban acomulato en o estiu, as fembras lo alzan ta pasar o ibierno con o caloi crexendo en a suya matriquera. Cuan bienga o preto l’ibierno os masclos menos zereños reblarán e serbirán de chenta a rabosas e cluxigüesos.

Sobre a parola sarrio se’n ha escrito prou, por un regle prebando esplicar a suya etimolochía dende a referenzia linneana, Rupicapra pyrenaica. Asinas pueden leyer-se ipotesis que charran de una estrela que aberban en a fren, de que belan u dixan de belar (rebecar), u otras. Yo pienso dende fa tiempo que ta mirar de farchar una teoría a o respeutibe cal rechirar en as tacsonomías. Asinas puede leyer-se en a comunicazión sobre tacsonomías d’a fauna en aragonés d’a VI Trobada d’Estudios e Rechiras arredol d’a Luenga Aragonesa (Instituto de Estudios Altoaragoneses Uesca, 6,7 e 8 d’octubre de 2011). U en a d’a Primera reunión sobre el rebeco cantábrico y el sarrio pirenaico zelebrata en Benás en ixe mesmo año 2011. Como no más se publicón os resumens de ixa reunión, aprobeito ta ficar aquí a esposizión d’a comunicazión:

Os nombres populars d’o chenero Rupicapra: rebeco e sarrio. Una güellata dende l’Antropolochía 

Bi ha autors que esfienden que os sistemas clasificatorios son innatos en a espezie umana, que naxemos ya con os prerrequisitos ta clasificar as cosas, y de ista traza poder bochar-nos por o mundo como indibiduos e como poblazions.

Pero lo femos de trazas concretas, pues plegamos a ser presonas porque semos antis indibiduos enculturatos.

Una mena cultural de clasificar ye a linneana. Eredera d’as categorías discretas aristotelicas, refinata en a escuela positibista, clasifica as espezies en trestallos estancos que, dica no fa guaire, se podeban deseparar por a suya infertilidá interespezifica. Conforme a zenzia enanta imos parando cuenta que ista desixenzia clasificatoria no ye reyal, e que os lions se pueden ibridar con os tigres, os bisons con as bacas... se recurre a ra chenetica e se torna ta ra morfolochía, as espezies se fan subespezies, as bariedaz espezies, os cheneros bailan. Tot isto ye una muestra de que os sistemas clasificatorios e a reyalidá no siempre ban de conchunta, u como s’esfiende dende o relatibismo cultural, que a reyalidá depende d’a cultura que mira.

As culturas clamatas populars tienen os suyos propios sistemas clasificatorios. Bi ha autors que alazetan istos sistemas en a estensión d’a clasificazión sozial, con o totemismo u o animismo como exemplos, otros lo fan en referenzia a o cuerpo, como o tarabidato clasificatorio d’os bexetals en aragonés, ezetra. Con tot, o que no ha nombre no esiste, e o que si que’n tiene leba con el una carga cultural metaforica, e ixo tiene efeutos inmediatos cuan toca chestionar as espezies. A mente no opera con informazión, referenzias, sino con sinificatos, sentitos.

En o caso d’os ungulatos isto ye tamién asinas. Una d’as razons por as que tubo tanta importanzia o acotole d’a subespezie perinenca d’o bucardo fue chustamén que iste teneba nombre propio e sallenza cultural, simbolica. No pasa o mesmo con espezies como a cholibeta de Tengmalm, a raneta roya u a paxarela Erebia gorgone que amás s’alueñan en a escala filochenetica que marca o nuestro antropozentrismo proteutor.

Talmén en istos tiempos estén acotolando-se posibles subespezies como o zierbo monegrino, animals que como no tiene identidá propia no parixen preocupar a ra soziedá.

Un efeuto curioso d’a coabitazión de dibersos sistemas clasificatorios ye o trespaso d’informazión entre ellos: a biolochía dezide, agora, que o sarrio d’o Cantabrico, o d’o Perineu e o d’os Alpes son espezies u subespezies diferens, e por ixo se rechira en os nomenclators locals os nombres populars que s’achustan a ixa nueba reyalidá: rebeco ta parva, sarrio ta pyrenaica, gamuza ta rupicapra. Pero iste achuste no ye reyal. Por exemplo, gamuza nunca no ha nombrato a un exemplar d’o chenero Rupicapra, sino a un subproduto descontestualizato d’o mesmo, o suyo pelello.

Isto produxe de rebote que otra disziplina, a filolochía, que aspira a ras miels positibistas, apañe os suyos dizionarios e nos enforme de istas nobedaz tacsonomicas. Una begata reordenato ro tarabidato clasificatorio os mesmos filologos se meten en o quefer d’esplicar-lo, de buscar os orichens d’as parolas. E de astí surten tesis curiosas, como a que esplica a parola sarrio dende a parola basca ta estrel, e tantas otras.

Pero as tacsonomías comuns no se farchan seguntes o ideyal linneano, sino arredol de prototipos, en clasificazions politeticas como en una baga de fibras, u mesmo baxo a loxica difusa en a que un feito e o suyo contrario pueden trobar-sen a o mesmo tiempo. En o caso d’o sarrio, o prototipo dende o que se organiza o campo lecsico ye relatibamén senzillo de trobar: a espezie se gosa definir como una crapa chicota, a fembra se clama crapa u craba, as crías crapitos, crabitos u crabidos, o rabaño, crabada, tanto que muitos pastors perinencos esfienden os cruzes fértils entre crapas e sarrios, Corominas por a suya parti replega “cabra fera” para el isard en catalán. Si miramos en o resto de luengas euroasiaticas d’os países do biben espezies d’o chenero Rupicapra o resultato ye parellano: en persa, mazedonio, polaco, rumano, serbio, armenio, croata, turco u eslobaco a traduzión d’o nombre se relaziona con crapa. Otras luengas como o alemán, igual como o franzés, aragonés u catalán han a crapa en os suyos deribatos, fembras, masclos, rabaños u crías.

Luego si queremos saper a razón de istos nombres nos cal saper as denominazions d’as diferens espezies de crapas en as zonas en as que bibe o chenero Rupicapra: o bucardo ye o primer candidato ebidén. En iste caso, e con más clareza, os suyos nombres remiten a crapa. Ta o sinonimo aragonés “erco” amás se pueden trobar relazions con otro animal, o alze, cualo nombre orixinario fa referenzia a una mena de zierbo.

Pero encara bi ha otra crapa, a “crapeta”, capreolus, o cabirol u cuerzo. As coinzidenzias entre as dos crapas chicotas: sarrio e cuerzo son más intresans. En ruso se clama serna a o sarrio, parola que en polaco (sarna), serbio, checo, croata, eslobaco, eslobeno, mazedonio (srna) y bolgaro (surna), sirbe ta o cuerzo. En un dizionario ruso de prenzipios d’o XIX, amás de ta o sarrio, serna se da como nombre ta o paleto, o que antimás nos remera que a palabra castellana, gamo, tiene a misma radiz que l’alemana, eslobena, franzesa, italiana, maltesa, polaca u ucraniana ta o sarrio: gam (zam, cam), anque en os tres zaguers casos talmén siga una estensión d’o nombre d’o pelello. En oczitán por a suya parti se troba usarns en el s. XIV e isarn en el XVII.

Ta rematar de tancar as relazions hemos a denominazión ongara d’o sarrio: zerge (‘sergue’/’sargue’)), siendo que a luenga ongara pertenexe a una familia no indoeuropeya, chunto con o estonio e o finés, a diferenzia de todas as nombratas dica agora (o que no demuestra cosa en l’aria lecsica concreta). Se’n da pues una estensión d’a radiz SAR- ta denominar animals que se definen como crapas montesinas chicotas – Rupicapra e Capreolus – dende os Perineus dica o Caucaso, con un parentesis en os Alpes do trobamos a radiz GAM- ta Rupicapra.

As prebas de relazión entre istos nombres e os de otras espezies, como o zierbo, o alze, o paleto u a güella no amuestran correlazions de intrés. D’a suya relazión con bediellos, bacas u toros tampó no, o que fa dudar d’as etimolochías proposatas ta ras parolas rebezu, rebeco.

Como se bei, o conoximén d’as tacsonomías populars ye intresán cuan toca buscar os orixens e as relazions d’os nombres comuns. Y lo emplego de ixos mesmos nombres influye cuan cal chestionar una espezie, primero porque as dezisions se toman en entornos culturals en os que as espezies afeutadas han un grau de sallenza concreto que conleba informazión obxetiba e tamién simbolica, sin que siga posible abogar-las, deseparar-las. A reyalidá se farcha arredol de referenzias e sentitos, anque as primeras están condizionatas por os segundos. No podemos quedar-nos en a referenzia (Rupicapra pyrenaica), sin parar cuenta d’o sentito (sarrio, isard, rebeco).

Un dato autual, que o sarrio tienga una importán sallenza cultural en o Alto Aragón produxe que muitos ziudadans creigan que ye una espezie protexita, no entienden que se pueda cazar. Una sallenza platera antiparte si paramos cuenta en a conserbazión d’o suyo nombre aragonés fren a o castellano.”

En resumen, que a parola sarrio estarba emparentata con as correspondiens d’Europa oriental ta ro sarrio e ta ro cuerzo, dica o Caucaso. Custión ista que a ros mascos con falaguera que güei s’encorren baxo ra plebia y a nieu, igual se les tiene.

Masclo sin guaire baste, en os mons de Pandicosa



Vidaller Tricas, Rafel (2011) “Los nombres populares del género Rupicapra: Rebeco y Sarrio”, en Pirineos Volumen 166. Chaca (Uesca) Instituto Pirenaico de Ecología – CSIC.