Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

13 sept 2013

Té de ralla, té de tasca


 
A replega d’o té de roca se fa entre as birchens de agosto e setiembre (15.VIII – 08.IX) en tiempo de bendemas, u asinas lo aprendié en casa mía. En iste 2013 biene tot una mica más tardi e podemos estirar a cullita mientres que remata o berano e prenzipia l'agüerro. O d’a foto lo replegué o doze de setiembre en a bal de Tena.

O té de roca u ralla – Chiliademus saxatilis – antis conoxito como Jasonia glutinosa e antismás como Erigeron glutinosum, Jasonia saxatilis, Inula saxatilis, Myriademus... ye o más común d’os tés montesinos. Se troba en as rallas solaneras de tot o país e dillá en Oczitania, este d’a Peninsula Iberica, Balears e norte d’Africa. Ye una planteta mostosa (glutinosa) cualas fuellas destilan un té fino que fa onra más que más pa o mal de tripas e como dixestibo. En aragonés ha bels apellitos más, como té de peña, de monte u de Gratal. En castellano se conoxe como té de Aragón.

Bella begada o suyo nombre, té de roca, se trespasa a l’otro té canonico, Sideritis hyssopifolia, que tamién se nombra como té de glera, de pastor, de puerto, de tasca, rastrero, amarillo, blanco u fino, por exemplo. Iste ye más montañés, cunde por as tascas e puertos perinencos dica os 2700 m. No se parixe guaire a o té de roca; se aprobeitan as capezas de floretas amariellas más que as fuellas. Ye mata propia d’as montañas d’o zentro e sur d’Europa, dende os Alpes ozidentals dica os mons cantabricos. O suyo emplego cheneral ha feito que a replega siga regulata en as montañas de Castilla Leon y en as de Franzia, en as que no más se puede replegar una zarpada u meya mosta, que ye ro mesmo.

Té de tasca, Sideritis hyssopifolia
Como en o caso de l’arnica bi ha más espezies conoxitas como “té”, asinas:

Lithospermum officinale, Lythrum salicaria, Jasonia tuberosa, Chenopodium ambrosioides, Nepeta nepetella, Cruciata glabra, Hypericum perforatum, Sideritis linearifolia, Inula conyza, Satureja montana, Thymus pulegioides, Achillea millefolium, Meum athamanticum, Armeria spp., Galium verum, Melissa officinalis e Phlomis lychnitis (Vidaller, 2004). A ras que podemos adibir: Paronychia kapela, Hyssopus officinalis, Saxifraga moschata, Thymus praecox, Armeria gr. alpina e talmén Teucrium pyrenaicum (Vidaller, 2010).

No siempre son nombres locals deseparatos, sino tacsonomías en as que o té fa de ran clasificador, de ran 3 (Vidaller, 2005). Asinas en Yesero se conoxen o té amarillo (Sideritis hyssopifolia),o  té fino (Saxifraga moschata), o te morau u basto (Nepeta nepetella), o te d’a peña (Sideritis de raza chica) e o té negro (Teucrium pyrenaicum?), serbindo de prototipo, de té sin d’apellitos (u si se le mete ‘amarillo’ ye ta deseparar-lo en contesto), o Sideritis debandito (Vidaller, 2010).

A parola té ye de orixen chino igual que a portuguesa cha, que ye como se prenunzia en chino o que nosotros dezimos ‘te’. Fa referenzia a ra mata Camellia sinensis, antis Thea sinensis u siga, té d’a China. Cómo ixa parola ha plegato a nombrar espezies europeyas ye embolicato.

A primera notizia que he trobato de Chiliademus saxatilis como té en Aragón ye de Willkon & Lange en 1870 cuan espezifican que ixe ye o suyo nombre popular en iste país. Seguramén o dato ye de o suyo compai de quefers Francisco Loscos, que en o Tratado de Plantas de Aragón (1876-7) reseña tamién o mesmo sustantibo. Asso, zien años antis, sisquiera nombraba ista espezie, e de Sideritis hyssopifolia no más deziba que ye “planta foetida” (Asso, 1779). Se repite asinas o dito ta ra arnica, cualo emplego "unibersal" ye istoria moderna (Vidaller, 2012).

O mesmo pasa en Franzia en do trobamos denominazions a primers d’o sieglo XIX como "vergerette glutineuse" (treslazión de Erigerum glutinosum, uno d’os sinonimos d’o té de roca), u "crapaudine à feuilles d’hysope" ta Sideritis hyssopifolia (dende o cabo d’o sieglo dezigüeito dica güei). Manimenos, un sieglo más tardi bienen asabelas matas de “the” en as diferens luengas d’a republica. Como exemplo, a flora popular de Savoia traye: thé de bois, du nord, de montagne, des Alpes, du Méxique, d’Espagne, suisse, de France, de Pralognan, de Chine, d’Anserine, de Gréce, sacré, de Siberie, des Mongols, des fôrets, des Vosges, du Mont-Cenis, d’Europe, du Nord, blanc, des jesuites... De l’oregano diz: “bellas presonas fan ixecar as fuellas e as sumidaz floritas e as meten en potes ermeticamén. Ye un té que Linné empondera e que remplaza a o té de China”, d’a betronica (Veronica officinalis): “Fréderic Hoffman a proposato remplazar o té de China por ista mata...” (Constantin & Gave, 1908). Antiparte, a parola té estira o suyo senificato ta infusión, e asinas puede leyer-se “infusion théiforme”, “infusions en guise de thé” (Toussant, 1906) u o conzeuto “thé suisse”, que ye una infusión parata con muitas flors diferens que ganó fama comerzial por o continén (Savoy, 1900).

D. José Pardo Sastrón (1895) escribe: “O lumero de Tés ye infinito. Cada país, por no dezir cada lugar, ha o suyo. Y por un regular cada lugar empondera o suyo como si fuese o millor de toz (...) O nuestro Té, Té de Aragón o Té de las Peñas, Té basto como dizen beluns, ye a Jasonia glutinosa ( = Chiliademus saxatilis), e o suyo nombre ye prou bulgarizato ta que siga fázilmén comprendito cualsiquiera que pida Té de Aragón. E se prefiere, en muitos casos azertadamén, a o Té forano. En o país d’a Salbia y d’o Té de Aragón bien podemos pasar sin yerbas foranas, sigan de China, sigan de ixas que nos trayen bellas aus de paso en bonicos cañutos, e pregonan que son yerbas de Suiza, d’os Alpes, ezetra, y que sin dembargo asabelo de do serán. (...) S’emplega en tot Aragón en infusión teiforme. A parti que s’emplega son as fuellas que naturalmén cal cullir antis de que se farchen as flors. (...) Ye prou cheneralizato o suyo emplego asinas entre o bulgo como entre os ombres de zenzia. Entre as chens d’os lugars e d’as ziudaz (...) Tiene pues o suyo intrés, ye comoda e fázil a sustituzión d’o Té chino por o que ofrexen as peñas de Aragón ambute, e ye bulgar mata en otras probinzias de España, encara que no le fayan aprezio como cal. Presonas bi n’ha que fan serbir cutianamén atra espezie prou parellana, a Jasonia tuberosa D.C. e pareix que con buen resultato...” (Pardo Sastrón, 1895, pp. 194-197). En otro puesto d’a obra siñala “Prou emplegato o cozimiento de ista mata, más que más dimpués d’as chentas en cuentas de café u té” (p. 109).

Té de tierra, Jasonia tuberosa
  Amás de fer as bezes d’o té chino, u d’emplegar-se como dixestibo, en Ansils – bal de Benás - e a meyaus d’ixe sieglo trobamos a rezeta de “erco mechado con té de roca” (Español Fauquié, 1997, p 36). O erco u bucardo s’acotoló en ixa bal entre os sieglos XIX e XX.

A istoria economica d’o té chino, seguntes cuenta Eric R. Wolf (2000)  prezipia en o sieglo VIII cuan o estau chino le’n mete contrebuzions. Os portugueses serban os primers en parar cuenta d’a yerba e os olandeses os que trayen o articlo ta Europa, en o sieglo XVII. Un articlo ecsotico, de luxo, que ascape fa carrera en Olanda e Franzia. En o cabo d’ixe sieglo fue bebida d’os roldes cortesanos angleses: en 1664 importón bel poco menos de un kilo dende China, en 1785 arredol de 14 toneladas, d’as que a metá yeran de contrabando. Os impuestos sobre o té chustamén lebón a uno d’os primers episodios d’a independenzia d’os Estatos Unitos, en Bostón, prou conoxito.

Té que se bosaba en plata en o que bel autor baltizó como a “emorraxia cronica” de plata dende Europa enta China. En o primer cuarto d’o sieglo XVIII o té fue o primer articlo de importazión entre angleses e chinos. Iste negozio tubo importans consecuenzias en o comerzio mundial. Tamién dende o costau antropolochico. Por exemplo, ta poder tirar adebán os cultibos de té en Zeilán en ixos tiempos se lebón tamils d’o sur d’a India que no fa guaires años yeran un millón fren a os dos millons de singaleses kandianos, con enfrontinamientos debitos a esferenzias lingüisticas, relichiosas y economicas (tamils de luenga drabidiana, indús, proletarios, singaleses de luenga indoeuropeya, budistas, cultibadors).

A popularizazión d’o costumbre de tomar té se da por una copia u emulazión d’as clases dominans, mainates, por parrti d’as dominatas. Clases dominatas que por manca de diners se tornan ta ros recursos locals, combertindo yerbas medezinals en “té”. Pero no sólo, bi ha una segunda bía de dentrada d’o costumbre.

A importazión masiba de estimulans en o cabo d’o sieglo XIX (café, té, cacau, zucre, tabaco, opio...) enta ras zonas industrials ha sito definita por bels autors como “A Gran Empenta Estimulán”. Wolf reculle a teoría de que proporzionaban enerchía inmediata en un periodo en o que se pidió a o cuerpo umano un triballo más intenso e prolargato, ebitando os problemas que leba a inchesta de alcofol – chinebra, ron... -. Por ixo, a “ora d’o té” u o descanso ta o café cuadraban millor en a planificazión d’o treballo industrial, dintro de una reforma cheneral d’as pautas de consumo. Asinas “a empresa europeya acumuló firmes estalbios pues proporzionaba alimentos e sustitutos de baxo pre a ras clases treballaderas” (Minz, zitato por Wolf, 2000, p. 403). No debió ser guaire difízil amás porque yera un costumbre d’as elites aristocraticas “bendito” a os proletarios con a suya carga simbolica.

O cambeo no fue radical, Wolf ya diz que a chinebra e o ron continón consumíndo-se, y Bourdieu (2012), en o suyo analís d’a distinzión, elaborato sobre encuestas feitas en Franzia en o terzer cuarto d’o sieglo XX, reconoxe que o té ye una “bebida tipicamén burguesa e femenina”, que no más toma en o desayuno o 3% d’os obrers e o 0% d’os labradors, por o 27% d’os burgueses (Bourdieu, 2012, p. 453). Ha abito pues un biache de ida e torna entre o sieglo XIX e o XX; en o diezinueu s’emula a os burgueses, mientres que en o bente a balor simbolica decaye e o costumbre con ella.

O% d’os agricultors porque beber té ye primero cosa de ricos e luego de zonas urbanas, no pas d’o mundo rural, como se deduz d’os datos debanditos, a os que se podeban sumar os habitus de clase dominata alazetatos en a birilidá masculina como a define o propio Bourdieu en o libro reseñato; a fuerza ye o unico recurso esclusibo de ista clase, sin capital economico, cultural ni sozial (sozial que pueda fer onra ta puyar de categoría). Asinas lo he puesto comprebar en numbrosas encuestas de campo: por un regle o té ye cosa de mullers, no pas de ombres que aborrezen “ixas auguas bullidas” que a la fin se beyen como augua calién, luen d’o anís reconfortadero, marca de birilidá. “En materia de alimentazión, as clases populars (e más os ombres que as mullers) se oponen a ras otras clases, d’a mesma traza que os ombres se oponen a ras mullers” (Bourdieu, 2012, p. 452). Por ixo mesmo, dica no fa muito tiempo pedir un té en cualsiquier bar de Aragón yera – y encara ye en bels puestos marcatos por o “masclo” – un mena de ofensa, más que más si o que pediba yera ombre, ofensa respondida con sorna e una bolseta de té ranzio mercata o día que se ubrió o local, sulsida y emporcada dimpués de años enzima d’a cafetera, debaxo d’as botellas de anís e cognac, asperando que un pijaito de ziudá manflorito tenese os “güebos” de pedir-ne. Ya no semos en os tiempos de Pardo Sastrón en os que yera moda pedir un té de Aragón (Encara que ya prenzipia a ser posible pedir no ya un té, sino un té berde, royo, negro, de chasmín... en muitas cafeterías d’o país en as que a clientela y a barra tienen mullers).

Asinas pues, o té plega ta o mundo rural como bebida de ricos e más tardi como costumbre de zonas industrials, urbanas, como bebida d’a “modernidá”. O mundo rural responde asimilando o costumbre y alportando os sustitutos; en cuentas de té de China se imbentan os tés de Aragón, Europa, Suiza, d’os Bosgos, Siberia, d’os mongols... que no cal bosar con a plata que s’empochaban os chinos. O curioso d’o caso ye que mientres o té chino ye estimulán, os tés locals son medezinals recombertitos. A unica traza de fer serbir o té de roca como sustituto de una bebida “fuerte”, de masclos, ye ficando-lo en o anís de arañons, como se fa en bel lugar d’o Biello Aragón, u como fan en a alpina Saboya, o liqueur d’hysope (con o té de tasca, Sideritis hyssopifolia. Más enta Probenza lo fan con Hyssopus officinalis, conoxito en a Plana Uesca como té de cantera). Se copia o simbolo, a traza, pero no pas o fundo porque se trata de una custión sozial (1).

Aragón, como país rural, repite iste tarabidato, e a parola té cubilla una ripa de matas que talmén teneban antis otros nombres populars y emplegos más restrinchitos, d’os que ye difízil pleguemos nunca a saper cosa. Tamién puede ser que en bels casos se trate de nuebas infusions sobre espezies que no s’emplegaban antis, como pasó con os sustitutos d’o tabaco, otro d’os produtos estimulans que nombraba Wolf; se’n han fumato dezenas d’espezies bexetals, dende a petiquera a o tremonzillo, dende as fuellas de noguera a ra camamila, y en toz os casos se trata de emplegos nuebos benitos de ixa epoca en a que o comerzio entrenazional probeyó a os mercaus de nuebos costumbres, primero ecsoticos, luego d’a elite e más tardi d’as capas populars. Con un biache paralelo dende o urbano enta o rural.

Talmén por ixe rol d’emulazión d’a cultura urbana a mesma definizión d’o té, “de roca” no pertenexca a ra nuestra luenga sino a ra luenga d’os dominans. 

(1) “Á diferenzia d’a perspeutiba que a begatas se clama “cognitiba” e que, tanto en a suya traza etnolochica (antropolochía estrutural, etnozienzia, etnosemantica, etnobotanica, ezera) como en a suya traza soziolochica (interazionismo, etnometodolochía), inora a custión d’a chenesis d’os tarabidatos mentals e d’as clasificazions, a zienzia sozial se interroga sobre a relazión entre os prenzipios de dibisión e as dibisions sozials (entre as chenerazions, os secsos (sic), ezetra) que costituyen o suyo alazet, e sobre as bariazions d’o emplego que se fa de ixos prenzipios seguntes a posizión ocupata en as distribuzions (custions todas ellas que desixen o recurso a ra estadistica)” (Bourdieu, 2012, pp. 551). He prentendito aquí seguir o bayo de Bourdieu recurrindo a ra metodolochía cualitatiba más que a ra cuantitatiba que iste autor “desixe”, pues no beigo que la una tire a ra otra. 

Bibliografía:


BOURDIEU, Pierre (2012) La Distinción. Criterios y bases sociales del gusto.Madrid, Santillana ediciones generales
CONSTANTIN, A. & GAVE, P (1908) Flore poulaire de la Savoia. Annecy. Imprimerie J. Abry.
ESPAÑOL FAUQUIÉ, José (1997). En la olla. Recetario antiguo y moderno. Cuadernos de Anciles nº 7. Guayén (Benás) Asociación Guayente.
JORDÁN DE ASSO Y DEL RÍO, Ignacio (1779) Synopsis stirpium indigenarum aragoniae. Massiliae.
LOSCOS, Francisco (1876-7) Tratado de Plantas de Aragón. Madrid. Semanario Framacéutico (Ed facsimil (1986) Instituto de Estudios Turolenses)
PARDO SASTRÓN, José (1895) Catálogo o enumeración de las plantas de Torrecilla de Alcañiz así espontáneas como cultivadas. Zaragoza, Tip. De E. Casañal y Compª. Ed. facsímil Instituto de Estudios Turolenses, CEB, Ayto Torrecilla de Alcañiz (1995).
SAVOY, Hubert P.C. (1900) Essai de flore romande. Fribourg. Imprimerie  Fragnerie Fréres
TOUSSANT (1906) Étude étymologique sur les flores normande e parisienne. Rouen. Imprimerie Lecerf fils.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2012)  http://chiretademarisco.blogspot.com.es/2012/08/de-arnica-e-arnicas.html
VIDALLER TRICAS, Rafel (2004) Libro d’as Matas y os animals. Zaragoza, Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2010) Encuestas de Lecsico Natural (2005-2010) en Luenga & Fablas lº 14. Uesca, Publicazions d’o Consello d’a Fabala Aragonesa.
VIDALLER TRICAS, Rafel (2005) O mundo becheta en aragonés: Tacsonomía, en Alazet, 17. pp. 215-237. Uesca, Instituto de Estudios Altoaragoneses.
WILLKOM, M & LANGE, J. (1870) Florae hispanicae Vol. II. Stuttgartiae.
WOLF, Eric R. (2000) Europa y la gente sin historia. México D.F. Fondo de cultura económica.