Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

23 ago 2013

De guernizes, cholas e grallas




Que pueden ser o mesmo u no. Gralla ye una parola chenerica que culle bellas espezies de aus negras, meyanas que por un regular s’entiende son d’a familia d’os cuerbos. Cuerbo manimenos no ye parola chenerica pues se fa serbir ta una sola espezie, u o que os informadors entienden como una sola, encara que puedan ser dos espezies linneanas, o cuerbo e a cuerbeta (Corvus corax, Corvus corone). S’esferenzia porque no ye au meyana sino gran. Cuerbo ye un prototipo de aus negras e agudas que no gosan minchar-se, gralla tamién ye prototipo pero no bi ha “una” gralla, bi n’ha más, a de cuello zenisoso, a de bieco amarillo, a de patas royas... todas meyanas e negras.

Cuerbeta sirbe de ñudo entre os cuerbos e as grallas, pues igual se puede sentir por exemplo cuerbeta de patas royas que gralla de patas royas ta ra chola, Pyrrhocorax pyrrhocorax. Ye talmén a preba de que as grallas son una mena de cuerbos. Antiparte, en os dizionarios biellos biene corbatiella, con a mesma ideya.

Dintro d’as grallas trobamos cuatro espezies, dos de bieco e patas negras e dos coloritas. D’as negras la una ye Corvus corone, tamién se conoxe como cuerbeta e mesmo como cuerba, pues ye igual que o cuerbo pero bel poco más chica. Otra gralla negra ye Corvus monedula, sin dembargo en bels puestos la deseparan como gralla blanca, de cabeza clara u de nuca zenisosa, pues ye más clarisca por dezaga d’a capeza, tamién gralla chica, porque ye meyaneta, no gran. Ista no puya guaire por a montaña, ye más de Tierra Plana.

As grallas de patas e bieco colorito son dos, as dos que me intresan agora. Y as más conoxitas en a montaña altoaragonesa. Han un bieco fino, royo en o caso d’a chola – Pyrrhocorax pyrrhocorax – amariello e más curto en a chola guerniz d'a foto – Pyrrhocorax graculus -, graculus, parola latino ye chustamén en l’orixen d’a nuestra “gralla”. En Monegros he puesto sentir cuerbeta de pata roya pa ra primera, un au que anque puya por as montañas altas se puede trobar por tot o país, dende a depresión d’o Ebro dica ras cordeleras d’o norte e d’o sur. Asinas mesmo en a bal de Benás corbasina, como se charrará más adebán.

A chola guerniz ye netamén montañesa, a trobamos en os altos Perineus, dende os que baxan cuan fa mal orache: “Les gralles per la ribera, u plluch u nebera” dizen en Benás, “As grallas en a ribera, fredo en a rallera” de L’Aínsa. Bibe tamién en a cordelera Cantabrica, en os Alpes, en Corzega, Caucaso e montañas enta debán dica o Imalaya. En castellano, no ye claro ta qué espezie pero en un singular que fa pensar en Corvus corone: “Cuando el grajo vuela bajo hace un frio del carajo”, equibalén a o probenzal Quand la Graio passo bas, souto l’alo adus lou glas; quand passo aut, porto la caud (Cuan a gralla pasa baxa, baxo l’ala traye o chelo, cuan pasa alta, traye a calor).

Ista omonimia entre espezies ye común en muitas luengas. En franzés se gosa clamar choucas a ras grallas aragonesas, encara que a norma charra de crave ta ra chola e chocard ta ra guerniz. En italiano as dos son graccios, en gascón amás de atros emplegan agraùla, en Asturies grallas, tamién en portugués u catalán. O choucas franzés, se tiene como onomatopeya deribata d’o zelta ºkawa, que dareba o anglés chough (“chuff”) e l’olandés kauw. Parolas amanatas son o debandito chocard (guerniz), a chola aragonesa, choia gallega, chova castellana, cioara rumana, chàbe biarnesa, ciàves, ciòj, ciòja piemontesa...

Tornando ta l’aragonés, en o Libro d’o Trasoro, d’o sieglo XIV ya biene a parola gralla, chunto con “cornella” se suposa que referindo a Corvus corone e/u Corvus frugilebus, ista zaguera atra gralla que de cabo cuan se dixa beyer por os semontanos ta l'ibierno:

De la cornella o gralla

Cornella es una au de luenga bida de que los antigos dizen que ella debina las cosas que a los omnes deben esdebenir e lo muestra por encontrar e por otras muitas demostraziones tanto que si el sabe la maestría el se puede bien aperzebir de las cosas que'l deben esdebenir e foyr d’ellas. E asi mismo por ella puet conoxer cuando la plubia debe estar e de esto se puede omne aperzebir por que ella crida sobén e crebanta sus bozes. E ama tanto sus fillos que grant tiempo depués que ellos son naxidos del nido los sigue todos dias con el cebo que ella les da sobén e a menudo.

Ye curioso porque o testo orixinal charra d’a “cornaille”, mientres que o aragonés, chunto con “cornella” mete “gralla”, parola más común, ta aclarar-ne.

“Cornella” debió ser parola culta emplegata por exemplo en eraldica. Asinas, en o escudo d’a familia Cornell aparixen una colla grallas seguindo o costumbre de asoziar apellitos a animals aiga u no relazión dreita. En iste caso pareix que Cornell benirba de o nombre latino Cornelius, no de l’au. Bella cosa parellana pasa en o país anglés de Cornouailles, en do se diz d'o rei Arturo que cuan morió, en una baralla, pasó a suya alma ta una chola. Por ixo han as patas e o bieco royos, remerando a muerte d’o rei, e por ixo da mala suerte matar-ne. Royo de sangre que ta otros ye siñal d’o costumbre suposato que tendreba a chola de lebar palletas enzendidas, escaburnos u calibo ta ras casas e pretar-les fuego. Amás de furtar cataticos por as cambras. Mala fama...

O nombre de gralla ye mui común y espardito en aragonés e plega asobén a ra toponimia, con as conoxitas gralleras, inflas, foratos, espelungas en as que gosan criar as grallas d’o chenero Pyrrhocorax. Manimenos, bi ha puestos en os que chunto con o toponimo grallera e o emplego de gralla trobamos a parola chola, más espezifica ta iste chenero, e guerniz u guerriz, onomatopeya que gosa achustar-se ta Pyrrhocorax graculus, pero que tamién se puede sentir ta ra chola.

Yo lo beigo como una nezesidá tacsonomica, de deseparar as grallas, istas dos grallas, d’a colla d’os cuerbos. En biarnés se diz: Lo qui minja agaça e gastornéth que pòt minjar de tot ausèth, “o que mincha garza e tordo olibero puede minchar cualsiquier paxaro”, una traza de deseparar a chen “normal” d’a chen rara seguntes os suyos costumbres. Seguindo a Charles Galtier (1) cuan charra d’as aus en Probenza:

Isto nos leba a considerar que a clasificazión d’os paxaros (e atros animals) en “buenos” u en “malos” no ye alazetata en una nozión de “animals útils e animals periglosos”, sino asobén sobre otras informazions e más que más sobre tabús propios de una u atra zibilizazión. A cristianizazión ha azentuato ista biella tendenzia que ha quiesto siñalar como mala chen a “os que no minchan como nusatros” que chentaban unos alimentos que no son “cristianos”: os mincha-gatos, os mincha-garzas, os mincha-muchuelos, os mincha-cuerbos... cosa que encara se fa en os nuestros días. O Lebitico clasifica os animals seguntes “leis de pureza”: en “puros” e “impuros” (... como) toda mena de cuerbo (...) De feito o cuerbo e os suyos concheners no son guaire minchables debito de un costau a ra suya alimentazión, de atro a ra suya dureza.

M’alcuerdo aquí d’o charrazo d’as “perdizes d’o mosen” en o que se miraba d’escarmentar a un mosen gorrón dando-le cuerbo cueto en cuentas de perdiz. Yeran perdizes "de luto" deziban. Mosens antiparte, raza deseparata, que aquí e dillá son clamatos cuerbos por as suyas farchas (e costumbres).

O caso ye que as grallas d’o chenero Pyrrhocorax, a chola e a guerniz, no minchan carnuz, son más bien curiosas: cucos, grano, lulos... como marca o suyo bieco fino, bien diferén d’o rezio bieco d’os cuerbos. E por ixo yeran plato estimato como podeban ser as tordas u os demás paxaricos. Yo las he bisto cazar en Benás, Ballarín Cornel en o suyo dizionario (2) diz: Les grálles desfán les bóñes ta trobá ke minchá, u a les grálles ye difísil entráles, perke siempre en yey algúna ke bigíle, y son buénes ta minchá les grálles, si se saben apañá be. Talmén o dito gascón les agraules sentin la poudre, as grallas sienten a polbora, marque iste feito. E clasificazions como a que replegué en Chabierregai: as grallas masclo tienen o bieco royo, as fembra o bieco amariello e as biellas negro (Pyrrhocorax pyrrhocorax, P. graculus e Corvus monedula) que chustificarba no minchar d’as biellas porque son duras. U a esplicazión de o lolo Carretera de Grist, que esferenziaba a gralla de pico amarillo (chola guerniz) de la corbasina (chola) porque a segunda olora más a chinebro. Corbaixina ye tamién una d’as denominazions biarnesas ta ra chola. Más esplizito ye Pascual Grasa (3): A gralla ye tipo cuerbo, pero más en chicote, negra. Aora bien, en ai de dos tamaños de grallas, de dos clases; ai a basta y a fina; sin dembargo a gralla de pico amarillo iz que ye comible, y as otras no comen más que carnuzes y cosas malas (...) allí n'o peñón d'a Colejiata, n'a peña Castibián crían muito, y en o barranco a Fuente, y en a Payoala; si siñor. Y otra cosa tos boi a izir: a gralla de pico amarillo ye a que menos se bie, a que menos abunda. A memoria chuga con Pascual Grasa; charra d'os puestos en os que cría a chola, de pico royo, pero apunta a rareza d'a guerniz, de pico amarillo, que baxa ta ras sierras en o preto o ibierno. A la fin, dixa clara a esferenzia entre istas y a "basta", Corvus corone (Corvus monedula?), que mincha "cosas malas".

Pero os tiempos cambean y agora as grallas, as cholas y en concreto a chola guerniz ha pasato de ser un au que se chentaba a una espezie antropofila, que mira a compañía d’a nuestra espezie ta trobar restos con os que minchar en o aspro meyo de l’alta montaña. Ye un comportamiento cheneral en Europa, lo he bisto en o teleferico de Fuente De, en os Picos d’Europa, as guernizes asperando cada puyada d’a cabina ta amanar-se a ra chen e apercazar bella miqueta de chenta. Lo he bisto en Chamonix, en o cobaxo d’o Mont Blanc, do yeran capazes de pillar una miolla de pan a o buelo, en a Coda Caballo d’Ordesa, u a gralla d’a foto, en Corzega, ibón de Melu (astí, chiaccula u taccula), aguaitando a brenda de una colla chunto a ra espalda d’un misache.

Curiosamén a ra chola de bieco royo le pasa o contrario, acostumbrata a criar en os mases de Tierra Plana, en as costruzions umanas, cuan estas s’espaldan tienen que tornar a buscar niedo en a naturaleza, alueñando-se d’a nuestra presenzia.

Ir e tornar, minchar e ser minchato, achuntar-se e alueñar-se, a Tierra no atura, nusatros tampó.

(1) Galtier, Charles (2006) Les oiseaux de Provence dans le savoir populaire. Librairie Contemporaine. Montfaucon (Provence). 
(2) Ballarín Cornel, Ángel (1978) Diccionario del Benasqués. Segunda edición. Talleres Gráficos La Editorial. Zaragoza.
(3). Mostolay, Chesús de (2001) Alcordanzas de San Pelegrín (A bida d'antis más en un lugarón amortau de o Semontano de Balbastro) Instituto de Estudios Altoaragoneses. Uesca.