Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

23 jun 2013

Muriziegos en a mosquera



Prenzipia o estiu dimpués de una primabera ausén, o sol rebiene e por fin fa una poqueta de calor. A montaña ye farta de nieu por os altos, a yerba crexe a bonico, espantada d’os fredos pasatos e nusatros imos cosirando mons e casetas, capanas como dizen por iste alto aragón zentral. En bel par d’ellas emos trobato muriziegos penchatos d’o teito, en os suyos cados d’estiu. Siempre que los beigo astí tan amán, peno por ellos. Ye mal bisto isto de ser zorz e bolar, ya lo deziba o siñó José Fatás y Bailo, mayestro de Sariñena d’o sieglo XIX en o suyo libro Los animales y los vegetales. Utilidad que en general prestan al hombre:

“Por qué, quiestos ninos, hemos de querer tan mal a os inofensibos muriziegos, y los emos de martirizar tan crudelmén cuan tienen a desgrazia de cayer en as nuestras mans?
¿Será porque Moisés los ficó en o lumero d’os animals impuros, cuala carne ye betata a o pueblo eslexito por dios?
¿Será que a manía con a que os miraban os antigos chodigos ha pasato de chenerazión en chenerazión dica nusatros, e se conserba biba en os nuestros animos, a penar d’os muitos sieglos trescurritos dende ixos alueñatos días?

Muriziego en o Monesterio de Rueda, Sastago
¿Será por que en a Edá Meya se credeba que yeran a encarnazión de bruxons, magos e feitillers, y encara se aseguraba yeran o diaple mesmo, o cual tomaba ixa traza pa bibir entre os ombres e fer-les cayer más fázilmen en a tentazión?
Maldita ideya fue ista pa tan inofensibo animal: porque encara agora, que ya se le’n conoxe más que en os sieglos pasatos, ye bien desgraziato si caye en mans de zagals u inorans labradors.
No cal que tema tanto o desgraziato muriziego a muerte, como as trazas infernals que se meten en chuego ta que o suyo acotole siga o más terrible que uno pueda prexinar-se.
Beluns os claban d’as alas en un madero ta que mueran a bonico entre que penan de fambre. Belatros les creman a capeza e a tripa con un escaburno que sacan d’o fogaril; ixatros les fartan o cuerpo de petrolio y dimpués les pretan fuego ta que a suya fin siga más orrorosa; istos aseguran que en meyo de tan terrible agonía, os moriziegos churan fieras parolas, que no han bergüeña de charrar os mesmos que los martirizan; y no manca qui da por zierto que os chilos que dixan escapar por a fuerza d’a dolor son blasfemias que prenunzian cuentra dios y toz os santos.
Pues debez saber, quiestos ninos, que o charrato e dito cuentra os pobres muriziegos ye una gran falsedá, un imbento d’o diaple de bella capeza estalentata que ha costato e cuesta cara encara a os útils muriziegos.
Y dezimos útils, porque lo son muito ta ra agricultura, por o gran consumo que fan de inseutos; os cuals, si no fuesen acotolatos en tan gran cantidá por os muriziegos, cayerban como una rezia plaga sobre as cullitas e tamién sobre as nuestras ropas e os nuestros libros, que en un plazo curto de tiempo serban esparatos.
Os muriziegos biben en espelungas y casas espaldatas de toz os países, e con as suyas unglas arqueyatas e ganchudas s’agarran con muita fazilidá en cualsiquier puesto; e como a suya esistenzia ye de lusco e nuei, e no más salen d’os suyos cados con buelo inzierto e tuerto en que enantan as güembras d’a nuei, de aquí que se’n aiga atribuyito a ditos animals una influyenzia malina que ellos están bien luén de exerzer.
Os muriziegos naxen bibos e tetan d’os peitos d’as suyas amorosas mais, e no salen de un güebo como os paxaros. Pasan o ibierno sin minchar; y en o estiu s’alimentan de mosquitos, paxarelas e atros muitismos inseutos que ellos cazan en as suyas nueiturnas correrías.
En a estazión d’os fredos, quedan os suyos miembros enreblatos e os suyos cuerpos embolicatos entre as suyas alas, que ubren ta abrigar-se como si fuesen una capa; e asinas quedan penchatos en una carraza en os foratos d’as parez u en as bueltas d’os subterránios.”

No cal adibir más. O nombre muriziego ha ra mesma etimo que o castellano, de o latín MURIS, zorz, e ziego. En bellas bals se nombra tamién como chudiguel u chodiguel, dende o latín SORIX u SOREX, tamién zorz, que da en franzés souris, en aragonés ozidental chori, churi u chorigué. A mesma parola zorz pareix benir de ixa radiz, como as suyas deribatas, más comuns, zorziquiar e zurziquiar. Un radiz SORIX – churi – que sirbe ta ro chiquet radedor pero tamién ta ro zorz bolador – chudiguel -, y ta l’au que mincha zorzes, o ziquilín – ixorigué -. Ye asinas mesmo una de ixas parolas que de críos en a escuela nos feban aprender malfarchata, murciélago, en cuentas d’o más correuto murciegalo pues como se’n ha bisto ye custión de ziegos no de zielos. Ista e o malacotón, o MALUS COTONIUS, mazana-codoño, que se combertiba por arte d’os mayestros e os libros en melocotón.

Entre os que he trobato istos días son o muriziego orelluto pardo – Plecotus auritus -, a bels 1600 m de altitú, e o muriziego de morros chico – Rhinolophus hipposideros (a primera foto)– más u menos a 1150 m. de altitú. O primero ha unas buenas orellas que le dan nombre, se chunta en “carrazos” si lo dixan tranquilo, si no, le toca amagar-se como puede por os foratos d’a capana. O segundo, como se bei en a foto, ha un morro estrambotico, que en muitas luengas claman de ferradura. No fa carrazos pero se chuntan bels pocos en o teito d’a capana. Ye más de países templatos e caliens, dende o zentro d’Europa enta o norte de Africa u Cachemira, mientres l’orelluto pardo no baxa enta o canto sur d’Europa pero plega dica Chapón.

O que fa años que no trobo ye o moriziego de selba – Barbastellus barbastellus, abaxo -, o d’a foto lo trobé en Benás, en a Pllasa Mayó, no guaire luen d’o bar en o que Pelopín, fa años, bulcó d’una sartenada uno que andaba bolando entre as mesas e a barra; me clamó ta fer entrega d’o pobre, un muriziego común – Pipistrellus pipistrellus. Bi n’ha bentidós espezies más de muriziegos en Aragón, todas emparatas por a lei. Bueno ye mirar de no dar muito mal en as capanas d’o mon, alcordar-se de tancar puertas e finestras pa que se mantienga a tranquilidá e, profés, no molestar-los si no cal.

Bibliografía:

FATÁS y BAILO, Don José (2006) Los Animales y los Vegetales. Sariñena editorial Salvador Trallero Editor. Sariñena. Obra aprebata ta testo de letura en as escuelas de amostranza primaria (1886) e premiata en as esposizions de Barzelona e Zaragoza, seguntes se leye en a dentrata d’a suya seisena edizión (1905).  O libro se bendeba en as librerías de Uesca, Zaragoza, Lleida, Balbastro e Chaca en 1905 por 80 zentimos.