Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

30 abr 2013

De paniquesas


La otro día, puyando ta Santa Orosia por o camín de San Román de Basa me blincó entre árbols e piedras una paniquesa. Ya fa dias que no'n bedeba una e me fizo goi. S'esmoscó ascape por entre as peñas d'un barranqued que baxaba por meyo d'a caxicarosa.

A paniquesa ye un animalet carnizero d’a familia d’os mustelidos: as fuinas, o minio, a loira u o taxugo, e drinto de ista se fica en o chenero Mustela que farcha una colla con as fuinas e o minio. Campa por tot, dende tierra plana dica ra montaña e por o suyo tamaño ha sito un problema ta ras chens que teneban gallinas pues se puede ficar en o gallinero por cualsiquier forato por chico que siga.

Ye por ixo que os suyos nombres populars cumplen o dito castellano de ‘no nombrar a la bicha’, ta que no bienga e nos faya una desferra en a bolalla. Ye o que se conoxe como o tabú d’a medrana. Sobre ixe tabú e sobre os nombres d’a paniquesa bi ha una bibliografía ampla, amplisma, e repetir o que ya ye escrito de sobras ye fatera. Recomiendo dos articlos fázils de conseguir, o de Marianne Mesnil e Assia Popova Sois belette et tais-toi! Ou la mégère répudiée (Sé paniquesa e calla! U a gripia respuliata – gripia como adxetibo - 1992 (1) ) . E dende atro cabo, o de Mario Alieni e Francesco Benozzo sobre a continuidá cultural dende o Paleolitico en os nombres d’a paniquesa, o arco san Chuan e a cuqueta de dios (2) .

En a bersión aragonesa d’o Libro d’o Trasoro ya biene como paniquesa, parola que se decumenta dende o sieglo XIII (3) : “Paniquesa es una chica bestia mas luenga que el lirón, e prende los lirones a soris (4) e la culebra. Mas cuando ella se combate con la culebra ella se torna sobén al finollo e come por miedo del beneno, depués torna a la batalla. E sabet que paniquesa es en dos maneras, una que abita en casas e una otra que abita en los campos que es mayor, mas cada una conzibe por las orellas e paren por la boca según lo que alguna chen testimonya. Mas los más dizen que esto es mentira, mas como quier que sía sobén muda sus fillos de un logar en otro por que ninguno no se’nde abise, et si ella los troba muertos muitas chens dizen que ellas los fan resuzitar, mas de aquesto no saben como ni en cual manera

As dos menas de paniquesa podreban corresponder-sen con Mustela nivalis, a paniquesa, e Mustela erminea, o minio, pero no ye brenca seguro. O rol d’o finollo sanador d’as fizaduras d’a culebra, en a cultura aragonesa lo cumple o cardo panical, Eryngium campestre, tamién conoxito como cardo blanco e cardo santo.

En a más gran parti d’os estudios sobre a simbolochía d’a paniquesa e relazión con os suyos nombres e falordias se destaca que as suyas denominazions son femeninas e gosan fer referenzia a biellos mitos paneuropeyos en os que se troba dende una dicotomía d’oposizión con a birchen catolica – la una enchendrata por a orella por o ‘berbo dibino’ e la otra que fecunda por a orella e libra por a boca -, dica biellas istorias de nobias e familiars que esplican muitos d’os suyos nombres, asinas o castellano comadreja (comairela en oczitán), o franzés belette (polideta en oczitán), o italiano dònnola u o sardo zannaemuru, "mora (xana) d’os muros", en ixe país en o bi ha tantos monumentos megaliticos asoziatos a ras moras, nombre equibalén a o sinonimo anglés fair, de fada, mora. Asobén se analiza otra oposizión, de chenero ombre-muller concretato en as metamorfosis moltiples entre animals ‘masclo’ e animals ‘fembra’. E tamién se beye o mito como espresión d’a secsualidá femenina.

Una istoria griega d’a combersión en paniquesa biene en o libro primero d’a Gran Cronica d’España, d’o scriptorium de Johan Ferrández d’Heredia (s. XIV) (5) , ye una mica larga pero siempre ye bueno repasar un testo en aragonés meyebal, encara que en iste caso siga prou castellanizato:

Del nasçimiento de Ercules el gran e de las cosas que fizo Iuno su tía e su madrasta contra Almena.

Almena fue preñada e suposse por la Tierra que Iupiter abíe obido que beyer con ella e semblanmén lo supo Iuno la cual era hermana e muller de Iupiter, e fue mui subirana en las szienzias que en aquel tiempo se usaban spezialmén en szienzia de encantamientos e de nigromanzia. E Iupiter no ubo en Iuno nengún fillo barón, sino una filla, por la cual razón ella fue mucho çelosa d’el, por que abié de beyer con muchas mulleres e abíe muchos fillos en aquellas, e Iuno queríe gran mal a las mulleres e a los fillos, exçeptado a Mercurio, el cual el Rei Iupiter ubo de María filla del rei Atalant y de Plione filla de Oçoeno e de la gran Tetis al cual ella amaba mucho de coraçón. E muchas bezes dizen que le dio leche de sus tetas cuando fue parida de una filla la cual ubié de Iupiter, a la cual filla dizíen Ebeque. Mas depués que Iuno supo el amor de Iupiter e de Almena, e como Almena era preñada d’el quiso-la mui mal e treballó de buscar-le todos cuantos desplazeres pudo. Estaba la ora Almena en un castiello al cual dizíen Trineo, que era suyo de eredat, e está en aquel castiello entre el regno de Tebas la de Cadino e del regno d’Atenas. Mas el castiello era en el regno de Tebas, e Iuno por mal querenzia de Almena metió su amistat con el rei Euristes de Atenas por que buscasse mal a Ercules. Iuno era mui sabia en szienzias e en otras muchas cosas e entremetiesse de encantamientos e de yerbas e cuando supo que Almena debíe parir bino mui disfigurada e entró en un templo que era en aquel castiello de Trineo en do era Almena e assí como bió que la tomaba el parto fizo-le un encantamiento con que la ligó que no pudiés parir e que muriés de aquel parto. E dizen que Iuno se posó en aquel templo teniendo la una cama sobre la otra, e teníe las manos sobre los chinollos. E aquesti templo era çerca del palazio de Almena e abíe 7 días que andaba de parto, e no pensaban sus compañas que ella escapás de aquel parto, ante que morría. E las dueñas suyas e las mulleres de su casa lebaban candelas e otras ofrendas ad aquel templo faziendo oraçión e pregando a los dioses que ayudassen a Almena por que no muriés de aquel parto e entre las otras sirbientas que teníe Almena s’i abíe una sirbienta clamada Galant la cual amaba mucho e iba muchas begadas al templo e bido aquella muller la cual estaba en el templo posada dabán los dioses por la forma que es desuso dicha. E Galant imachinó luego que aquella era Iuno e que debíe aber fecho algún mal encantamiento contra su señora e algunos malos fechizos, e tornó-se al palazio de Almena e bido que su señora que estaba en gran pena de su parto, e no le dixo nenguna cosa de Iuno, mas sallió a la carrera echando grandes bozes e diziendo con gran alegría que su señora era delibrada de su parto, e fuese’nde al templo e a grandes bozes dio grazias a los dioses por que abíe delibrado a su señora. E cuando Iuno la oyó fue mui despagada e tubo-se por escarnida e abrió las manos e tiró el un chinollo sobre el otro e lebantó-se pensando que su encantamiento no le abíe balido ninguna cosa. E en tanto, el encantamiento fue desfecho e de continén que el encantamiento fue desfecho Almena parió dos fillos barones, es a saber Ercules fillo de Iupiter e el otro Amphitreon. E Galant desque estas paraulas ubo dichas en el templo tornose’nde a su señora Almena e trobo-la que era parida sus dos fillos barones e ubo gran alegría, e sallió-se’nde a la carrera e con gran alegría dizié a las chens que passaban que por sus paraulas abíe fecho delibrar a su señora e que su señora era parida de dos fillos barones, E cuando aquesto uyó Iuno fue mucho turbada e irada porque abíe desfecho los encantamientos por el dezebimiento de Galant e tubo-se mucho por escarnida, por que no abíe podido nozer a Almena por la gran mal querenzia que la queríe e entendió que su szienzia e sus encantamientos que era berdaderos mas que la abíe engañado Galant con paraulas sotiles e non berdaderas. E por aquesta razón dizen los actores poetalmén que Iuno fizo tornar a Galant mustella que queríe dezir paniquesa. Mas lo actores estoriales dizen que no fue berdat, mas porque Galant no fazíe sino exir e entrar en el palazio de Almena e en el templo por la cuita que abíe de su señora que andaba en parto, por aquesta razón la comparó a mustella entanto como la mustela nunca faze sino andar a una part e a otra e nunca está segura. Et dizen algunos poetas que de aquella ora adelán Galant ubo gran fama de seyer buena partera

Fue Rohlfs o que escribió a tesis alazetal sobre a parola paniquesa en o suyo libro Le gascon: Études de philologie pyrénéenne (6) . Gascón porque os nombres gascons e os aragoneses coinziden: payqueso, panqueso, panquero... (paniquera en Benás), como pasa con o nombre basco ogi-gazta (paniqueso), u o italiano de Marche “panaccacia”. Rohfls diz que se feban ofrendas de pan e queso a ra paniquesa ta que se fartase con ixo e no emprendiese a ras gallinas, asinas replega costumbres bascos e gascons, como a canteta de críos:

Panquèro, bèro, bèro,
Qu’as pâ en’a taulèro,
Hourmage en’a scudèro,
E let en’a caudèro
(Paniquesa, bella, bella, has pan en a mesa, queso en a escudiella y leite en a caserola.).

Pan, queso e leite. Ingrediens culturals ta dar-le a un animal que ye entre a naturaleza e a cultura – a casa, as gallinas -. Combites ta que siga ‘zibilizata’ e no minche carne e beba sangre. (O mesmo cudiato que se tiene con os tozinos ta que no tasten a sangre pues pueden tornar-sen periglosos, como uno de casa nuestra que un día en que o pabo ficó ro tozuelo por a gatera le pretó un mueso e lo dixó escapezato... dende allora mi pai siempre deziba que en casa os tozinos minchan pabo ta Nadal por que son de casa buena).

As ofrendas de pan e queso (pan e leite, miel...) se troban en más culturas e no siempre ta ra paniquesa. En os Alpes de Valais os ninos cantan cuan rancan as flors de engañapastors u zafrán borde: tsapû, vènèn tsapû tè dono de pan é dé mota (Á bonico, biene á bonico, que te doi pan e queso).

Un analís intresán d’os mitos griegos en os que bellas mullers son tresformatas en paniquesas ye o que fa Sylvie Ballestra-Puech arredol d’o mito de Aracne, una texedora tresmutata en araina por una diosa encarrañata (7) . Ye un treballo preto cualo resumen nos puede fer onra: “Encara que poco conoxitas, as dos bersions griegas d’o mito de Aracne, la una recontata en una nota d’as Theriacas de Nicandro, la otra en un poema alexandrino consacrato a Tiresias que resume Eustaquio de Tesalonica, rebelan, si se confrontan con os datos etnoloxicos replegatos en a cuanca mediterránia, a prosimidá pantasmatica entre l’araina, a sargantana e a paniquesa en o imachinario greco-latín. Abendo por punto común rampar por o solero, istos animals interbienen en as falordias de metamorfosis sanzionando una trasgresión ligata a ra secsualidá e implicando en iste caso a tres diosas ribals, Atena, Hera e Afrodita”. Una prosimidá "pantasmatica" que podemos trobar en a cultura aragonesa. Cal dezir, manimenos, que en as fuens zitatas d’o testo no se charra d’a sargantana sino d’a salamanquesa, que en bels puestos d’a cuanca mediterránia ye clamata tarante – parola asoziata a ra tarantula, una araina, igual como en aragonés u gascón se clama ‘escorpión’ a ra salamanquesa (asinas en casa nuestra) - amanando un imbertebrato a un reptil.

No sólo se achuntan os tres animals por rampar por entre solero, piedras e parez, sino por a suya fizadura berenosa suposata, pues ni a salamanquesa ni a paniquesa fizan. Astí ye a esplicazión, no sólo de o “trafuque” u asimilazión entre o escorpión – imbertebrato fizador – e a salamanquesa – reptil – sino entre ísta e a paniquesa por meyo de un dito aragonés prou conoxito que ha dos bersions:

- Si te fiza ra paniquesa, culle ra xada e fe-te ra fuesa
- Si te fiza ra salamanquesa, culle ra xada e fe-te ra fuesa

As dos espezies se mezclan en una mesma imachen que, en reyalidá, fa referenzia a una terzera, o escorpión etimoloxico (equibalén a l’araina d’o mito griego, tarantula d’a tradizión mediterránia) que sí fiza. Scorpius etimoloxico que sirbe a un imbertebrato que manimenos en aragonés clamamos alacrán. O embolique terminolochico se puede completar si sapemos que o guardafuens tamién ye clamato en bella bal escorpión, u que tanto en aragonés como en oczitán no ye raro mezclar o nombre d’a salamanquesa con o d’a salamandra, reptil solanero e anfibio respeutibamén. Pero ixo ye otra istoria.

(1) Mesnil, Marianne & Popova, Madame Assia. Sois belette et tais-toi! Ou la mégère répudiée, Langage et société, n 60, 1992. D’oú parlent les mots? Le terrain de l’etymologie. pp 79-106
(2) Alieni, Mario & Benozzo, Francesco (2011) Arqueología Etimológica. Três Estudos acerca da Continuidade Linguístico-Cultural do Paleolitico. Apenas Livros Lda. Lisboa
(3) Nitti, J & Kasten, Ll (1997) The Electronic Texts and Concordances of Medieval Navarro-Aragonese Manuscripts, Hispanic Seminary of Medieval Studies, Unibersidá de Madison (Wisconsin).
(4) En o orixinal se pareix a un zorz, e mincha zorzes e culebras. A traduzión de “souris” “soriz” por “lirón” ye curiosa. Testo acotraziato graficamén.
(5) Nitti, J & Kasten, Ll (1997) obra zitata. En iste caso ye muito más castellanizato. Se’n ha acotraziato a grafía e resuelto as sinonimias castellano/aragonés a fabor d’o aragonés, como filla/fija.
(6) Rohlfs, Gerard (1977) Le gascon: Études de philologie pyrénéenne. Imprimerie Marrimpouey Jeune, Pau (3º éd. augmentée).
(7) Sylvie Ballestra-Puech, « L’araignée, le lézard et la belette : versions grecques du mythe d’Arachné », Rursus [En ligne], 2  2007, mis en ligne le 04 mai 2007, consulté le 08 décembre 2012. URL : http://rursus.revues.org/97 ; DOI : 10.4000/rursus.97

Dentrada publicata en a rebiesta Fuellas: Vidaller Tricas, Rafel (2014) "De paniquesas", Fuellas lº 219-220, chinero-abril 2014. pp. 17-31.Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca. 

A paniquesa e o minio se pueden distinguir por o cabo d'a coda, negro en o caso d'o minio.

10 abr 2013

Ranetas Royas


Parella de ranetas royas con os suyos güegos

Ayer de tardis plebizniaba por o barranco l’Infierno, plebia freda que asobén yera matacrabiz e mesmo nieu. Manimenos feba buen estar mientres estiraba as garras por a selba de pins, abez e fabos espullatos d’o solano Tendenera. Un chabalín andaba tranquilo cara ta yo, bochando as orellas greñudas e amplas, sin parar cuenta en garra periglo. Tan confiato marchaba que a la fin tube que fer-me notar, discretamén. Roñó e se’n fue selba abaxo por o canto d’una cardonera.

Ya ha pasato un mes d’as primeras flors pero no se nota guaire a primabera, astí siguen as cuculetas, bella brioleta, os chigüerrios e poco más, muita nieu en os pazinos y, profés, en os altos. En un cantón d’o camín, debaxo d’o que fa bels días yera una cuniestra trobé una rana disecata como una momia, escura. Un exemplar de raneta roya, Rana pyrenaica, común en istas montañas. Común pero espezie no conoxita dica fa bella bentena d’años, cuan fue descrita por Jordi Serra-Cobo. Ye como a rana roya (Rana temporaria), pero más chiqueta e con unos costumbres una mica diferens. Bibe en barranquez e canals por as que corra l’augua entre os 1000 e os 2100 m. de altitú, pero no en ibons e auguas quietas, encara que se puede trobar en os cumos d’as bacas. A rana roya – temporaria – ye d’auguas quietas en alta montaña do plega dica 2700 m. en Sallén, e prou terrestre en cheneral. A pyrenaica no más se troba en a cara sur d’os Perineus dende Nabarra dica ras Tres Serols, e dende ra güega dica ras sierras d’o flysh, a o norte d’a Basa. Ista pobreta que trobé debeba marchar de una ribera enta otra y se quedó por o camín.

Más adebán en un barranqued bide os carrazos de güebos de ranetas royas, istas bibas. Los meten apegatos a ras piedras, no flotan como os de temporaria, ni ban tantos chuntos. En isto se parixen a ranas de montaña d’o Imalaya e Chapón, y en atra cosa; agora en o prenzipio d’a primabera as ranetas están arguellatas, les sobra muita piel, os biologos chaponeses dizen que tener tanta superfizie de piel en relazión con a masa corporal les premite recullir más calor d’o sol en istas rinconatas tan fredas, entre o ibierno e a primabera.


Raneta roya, se puede parar cuenta d'a piel que
le'n sobra por os costaus

Dentro de bellas semanas d’os güebos irán salindo a bonico as cullaretas, e os carrazos s’esfilorcharán tremolando como banderas por o paso de l’augua. Ye un prozeso que puede durar meses, por o que ta chulio se troban as cullaretas, escuras con taquetas doratas, e os ranuecos, chiquez e bonicos, como feitos a escala.

En o país d’as ranetas royas por un regular biben tamién os guardafuens, atra espezie endemica de istas montañas. Jordi Serra-Cobo diz que os guardafuens, en os puestos en os que coinziden a rana e a raneta roya, predan más sobre a gran e que isto ye una bentaxa ta ra chica. Yo por a mía parti, he espuesto que bi ha una depredazión seleutiba e intensa de rana roya por parti d’a nuestra espezie que ha faborezito as poblazions de raneta dende que a montaña ha sito abitable ta Homo sapiens, fa entre 10 e 20.000 años. Asinas, antis más que agora, en as zonas en que biben a rana e a raneta y en as que he preguntato por o tema, t’allá ta meyau marzo cuan a pasa o pedrolé se puyaba ta ras tascas en as que se sabe crían as ranas y as baxaban a sacos. Fendo isto asinas, o que se culliba yera siempre rana roya, no raneta pues ixos puestos concretos en os que s’amagan as ranas en collas lumerosas son propios d’a gran, no d’a chica. As cullitas que he puesto costatar de raneta roya han sito esporadicas e zircustanzials, feitas por pastors en o estiu d’os puertos, no cheneralizatas. A paradoxa ye que podreba dar-se o caso de tener que fomentar ixa prautica güei betata por a lei ta asegurar a bitalidá d’as poblazions d’a raneta endemica.

De ranas en Aragón bi n’ha 4 (5) espezies: dos ranetas berdas d’a familia Hylidae, raneta berda, Hyla arborea, raneta berda meridional, Hyla meridionalis cuala ária dentra bel poco por o este d’o país. E tres d’a familia Ranidae: a rana berda, Rana perezi, propia d’a peninsula Iberica, o sur de Franzia, Balears e Canarias, a rana roya e a raneta roya debanditas.

A rana roya ye común en Europa pero no en a parti mediterránia, a o sur d’as grans cordeleras, por o que en a peninsula Iberica no más bibe que en una faxa setentrional. A suya cullita de primabera yera una d’as autibidaz siñalatas d’o calendario perinenco. Seguntes iba desfendo-se a nieu a chen puyaba por as montañas replegando-las a sacos, como ye debandito. Remero os pleitos entre os bezins de Tramacastiella e Sandiniés por quí replegada ranas en según que basas, u as remataduras en bellas estazions de esquí, en as que a fin d’a temporada coinzide con una buena cullita de ranas royas. E m’alcuerdo bien de un lolo de Grist que eba estato en as tres pedretas, en o espital de Uesca, meyo desauziato. Puyábanos con Antonio por l’Aigüeta de la Ball e dimpués de pasar a Palanca de la Ball, a dos oras de camín, aturemos a fer un mueso entre os pins, yeran as nueu d’o maitín. En istas que baxaba o lolo, aplleret, con una bolseta plastico penchata d’o güembro. – Buenos días ¿Qué fa per así?.Ta qué quiers que te mienta nino, de cullí granotes de l’ibón de Pardines - ¿Y en ha culliu moltes?Ui no, ye masa tardi y no estigo t’achocar-me como cuan chobe, nino... O ibón de Pardines ye a más de cuatro oras de camín dende Grist, á dos dende la Palanca sobre a que yéranos, aquel ombraz a o que daban por muerto en o espital baxaba ya cara ta casa con unas poquetas ranas y yeran as nueu d’o maitín... baxemos chuntos, nos contó o borguil d’operazions que le’n eban feito en o espital, e ya en a bal de Grist l’ofrexiemos fer a zaguera parti en o nuestro auto, ta escusar-se poco menos de meya oreta. Azeutó pero cuan yéranos amán de ro lugar nos pidió que lo baxásenos, no se fuesen a pensar en Grist que lo ébanos pillato con as ranas. Qué raza de chen...

A parola rana ye latina, por o que se bei una onomatopeya d’o suyo canto. Asinas tarcual u eboluzionata ye común en os dialeutos d’o latín como o aragonés u o franzés rainette emplegato ta ra raneta berda. D’o achiquidor propio d’o latín popular ranucula benirban o franzés grenouille, o catalán granota u o gascón griaulha, y en aragonés me pienso que ranueco, o chobenil d’a rana antis de fer-se adulta. En a bal de Benás, granota, astí ta ra Rana temporaria que ye a unica que pareix campar a penar de que en as encuestas me charraban asobén de granotes chiques e granotes grans, y renueco, ta una presona que gosa dar ferrete siempre con a mesma canta, “no puede kallá en tot el día íxo renuéko” diz Ballarín en o suyo dizionario. En Botaya ta deseparar a rana berda d’a roya, claman a ra segunda rana negra.

Antiparte son as cullaretas, o estadio dende que salen d’o güego dica que le naxen patetas e se fan ranuecos, tiempo en que que parixen ixo, una cullareta. En bels puestos s’emplega samarugo u zamarugo, una parola que sirbe por redoladas igual ta ranas u zapos chicos que ta bellas espezies de pesquitos. E capezutos, cabezudos.

...Os mallos d'a sierra Tendenera yeran amagatos por a boira, o matacrabiz seguiba cayendo terne pero sin dar guaire mal, l’orache no animaba a os paxaricos a fer as suyas chichiberrías, pero como diz o charrazo por astí andaban un par de picaguazers marcando augua con o suyo renchilo. Yeran a 1500 m. de altitú, en un puesto más propio de ro picaguazero negro, fendo un bolito en ondas que arrozegaba una taca clara berdisca e amarillenca entre os tonos foscos d’a selba encara ibernal, como si querese pintar o paisache con as colors d’a primabera. En bella espuenda as fuellas nuebas que puyaban d'a tierra anunziaban flors, guiaban a o royo, o amariello e o azul que ya puyan dende o sur.