Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

1 ene 2013

Os cluxigüesos-chamán e os grius



Con rasmia, d’o suyo peito chilaban a guerra, como si fuesen güeitres que en acuta dolor por os suyos fillesnos esbolastrían por enzima d’o niedo, bogando con os remos d’as suyas alas, tras malmeter-se o triballo d’empollar as suyas crías

"Agamenon" de Esquilo (2.500 B.P.).

Chinero ye mes de cobadas ta os cluxigüesos. En o preto lo ibierno meten os güegos e dedican meya añada en cobar primero, e luego criar un pollo que por un regle t’allá ta prenzipios d’o estiu blincará d’o niedo. Asobén, masiau asobén, pasa como a os güeitres d’a metafora d’o griego Esquilo, que o pollo s’amorta. En ixos casos as alicas royas esbolastrían por a parete esconsolatas. Tamién pasa que se mueren de adultos, Silbano, o cluxigüesos d’a fotografía yera en as tres pedretas chustamén porque una peña l’eba chafau l’aniella que lebaba en a garra. Por suerte lo consiguiemos rescatar antis de que petase... Buen nombre ta un cluxigüesos, Silbano, l'ombre selbatico d’as leyendas sobrarbesas en o que muitos beyen o mito d’o acotole d’os neardenthals. Silbano, que en reyalidá ye una fembra, cumplirá iste ibierno 18 años. O zaguer año se metió a criar por primera begata, en a bal d'Aspa, e perdió a locada. No sé si esbolastrió como os güeitres d'Esquilo. 

Por más que beigo cluxigüesos encara me sorprende a suya presenzia royisca e negra, imponén, bella... No bede ser una sensazión nueba, t’allá ta setiembre de 2012 o periodico El Mundo informaba d’os resultato de una imbestigazión feita sobre restos dixatos por ombres de Neardenthal en Gibraltar, chens euroasiaticas que bibiban en o continén antis de que plegasen os sapiens. D’o analís debandito se sape que emplegaban plumas de cluxigüesos seguntes Juan José Negro, imbestigador d’o CSIC, ta adornar-sen. Amás de cluxigüesos eba restos de alas de güeitre, alica crabitera, espárbel u cuerbos. O importán de iste feito ye que asinas se contrimuestra que os neardenthals teneban capazidá simbolica propia, que no se la eban amprato a os sapiens. As dos espezies combibión bellas dezenas de milentas d’años, dende o Prosimo Orién dica Iberia, puesto enta os que sapiens plegó fa bels 40000 años. O dato se suma a ras nuebas datazions de bellas pinturas paleoliticas ibericas, 10.000 años más antigas d’o que se pensaba dica 2012, e que fan dandaliar sobre si fueron feitas por sapiens u neardenthals. A nuestra primazía como espezie intelichén, eslexita, se puede esboldregar, Caín fue aprendiz de un Adán que aberba amortato a l'ombre de Neanther que, agora imos sabendo, yera ‘zibilizato’, no pas un animal más, un mono copieta... Os neanderthals emplegaban plumas de cluxigüesos de adorno, ¿ta que?

Jean Clottes e David Lewis-Williams publicón un libro prou intresán en 1996, Les chamanes de la préhistoire, que se completó con un epilogo de 2001, Aprés Les Chamanes, polemique et résponses (1). Farchan una ipotesis pro zereña ta esplicar as pinturas paleoliticas dintro de o fenomeno d’o chamanismo (2) . En a primera parti d’o treballo esponen os alazez neuropsicolochicos d’o tranze – conzienzia alterata - de un chamán. Se distinguen tres etapas en un continuum, en a primera se beyen puntos, marradas, parrillas e atros elemens cheometricos bolubles e brilans. En a segunda se da una razionalizazión de ixas perzepzions cheometricas, se pasa por o porgador d’a propia cultura a aluzinazión, una marrada por exemplo se beye como serpién u carretera de montaña. En a terzena o bruxón pasa por un bolturno u túnel enta una zona con luz en a que entre as cheometrías se beyen as berdaderas aluzinazions, presonas, animals... que se proyeutan como una pelicla. En iste estadio o chamán puede bolar; seguntes a suya cultura se tresforma en un au u en atro animal. Istos tres estadios son unibersals pues son o resultato d’o sistema nerbioso umano, a aluzinazión concreta pende d’as espeutatibas d’a presona, e istas son enmarcatas por a suya cultura concreta. Asinas s’esplica a diferén esperienzia en o cuento tradizional altoaragonés entre o buelo d’a bruxa “por enzima de matas e barzas enta ras eras de Tolosa” e d’o suyo mariu “por entre matas e barzas...”. La una plega e bibe un combite de bruxas con plazer, la otro remata esboldregato. Clottes & Lewis-Williams repasan a bibliografía sobre chamanismo moderno: “Os cazataires-replegadors espresán asobén a sensazión de buelo referindo-se a os paxaros. Ta os buriatos de Siberia, por exemplo, l’alica ye o prototipo d’o chamán”... E luego analizan o arte paleolitico de espelungas e cobarchos dando una esplicazión bien coderén con a suya ipotesis. Una ideya nobedosa en aquers años que tubo como recompensa una lurte de creticas. En a parti zaguera d’o libro s’adedican a aclarar as más fundadas encara que puedan ser o fruito d’o dito anglés “o millor que puez fer, amás de tener una buena ideya, ye oponer-te a ella”. Por zierto, nombran a o neardenthal como posible autor de prauticas de chamanismo.

Ralph e Rose Solecki descubrión a metá d’o sieglo pasato restos de alas de cluxigüesos chunto con güeitre, una abetarda e bellas alicas en una espelunga d’o Kurdistán irakí, con una antigüedá de 10.870 años (con 300 d’error), en o protoneolitico (3). A o suyo canto bi eba tamién capezas de craba. A suya interpetazión, de 1977, fue que yeran o bestiu de chamans-güeitres u chamans-cluxigüesos, d’a mesma mena que o culto chamanico d’o güeitre en Çatal Höyük (Turquía) una d’as cunas d’o neolitico con un santuario en o que se beyen debuxatos en a parete chamans-güeitres. Fa 6000 años en ixas redoladas de Asia surtió a reboluzión urbana, as primeras ziudaz e o suyo sistema economico (4). Bi ha espezializazión funzional e cherarquía, as creyenzias biellas se reforman ta chustificar a desigualdá, naxen as primeras relichions, e s’esbiellan os mitos. Kristiansen e Larsson (5) escriben: “Parixe como si as relichions d’o Bronze esen conserbato una perzezión chunificata d’o cosmos deribata de un pasato paleolitico, una perzezión que s’aberba tresformato y en parti albandonato con a benita d’a Edá de Fierro, a filosofía griega e as nuebas relichions mundials que surtión d’os cambeos en o Prosimo Orién y en o Mediterránio. O zierto ye que en a Edá de Bronze, ista perzezión chunificata d’o cosmos plegó ta un alto grau de complexidá con a naxenzia d’o estato y d’as soziedaz complexas d’o Prosimo Orién y Europa (...) En a perzezión premoderna d’o cosmos, os animals e a naturaleza son poderosos e iguals a l’ombre. Os animals e a naturaleza partizipan en a creyazión d’o uniberso, e a esferenzia entre ellos ye siempre fluyita. Os animals debienen umans e bezibersa (...) Os animals pueden biachar de una esfera enta otra e tamién entre a bida e a muerte, un ingredién alazetal d’o chamanismo”.

Dende ixos chamans-cluxigüesos se pasa ta animals miticos que sirben de ñudo entre o Dillá e o Decá, entre os dioses e as presonas: o Garuda en o que cabalga Visnú, o simurgh iraní, eorosh, arpías u fénix, animals mezclizos con alas, que pueden tresportar en as suyas garras mesmo orifans. Atenea bolaba como un cluxigüesos en a Odisea de Homero; asinas os grius que Marco Polo situga en Africa, u o roc de Simbad o Marino. Bi ha autors que relazionan istos cultos con o costumbre de dixar os muertos enzima d’una peña u peirón ta que se los minchen as aus carnuzeras, e dende ixe punto atribuyen a os güeitres a fayena de lebar a ra chen dende iste mundo enta atro aterrenal. Asinas mesmo aparixe en bels grabaus d’o neolitico.

Bi ha begatas que o sistema ideoloxico tresmina, se troba en o lecsico, pero no ye guaire fázil de trobar en o caso d’o cluxigüesos, a begatas o simbolo e o animal responden a un mesmo nombre. Gypaetus barbatus, alica-güeitre barbata, alica ye en sí mesma una parola-simbolo, parola que se repite terne en muitos d’os nombres comuns u populars de Gypaetus. Cuan se charra d'as suyas denominazions ye normal trobar a referenzia a uno d’os sinonimos chermanicos, o de güeitre u alica d’os corders. Parando cuenta que no responde a una reyalidá costatata ye una definizión alazetata en as creyenzias, en o mito que incluye como presa d’os cluxigüesos tanto corders como ninos; talmén por ixe cabo se pueda columbrar a biella traza de entender a espezie. Atro sinonimo alemán ye "Greifadler", alica grifo, parellano a o nombre anglés d’o güeitre, "griffon vulture", italiano "grifone", os mesmos "grius" d’os que charraba Marco Polo, seguntes a bersión aragonesa d'o s. XIV (6) : "es semblán d’aguila, mas es tan gran que dizen los cazadores que cuando es afamado osa tomar un orifán, e se lo puya en el aire e cuando lo suelta crieba-se todo, e aprés biene el griuf e come lo que le faze menester. E dizen encara que sus alas han de luengo bien 30 pasas e las plumas de los cabos de las alas han bien 12 pasos de luengo“. No guaire luen de istos nombres, en oczitano emos "aiglo-arpio", alica arpía, que fa referenzia a ras mullers boladeras d’a mitolochía griega.

En aragonés a más gran parti d’os nombres chiran arredol de cluxigüesos (cluxir, cluchir, espernar, trencar, romper). Os chesos por a suya parti miran más cuan puya os güesos que cuan os trenca, e asinas, debantagüesos. E aquí e allí alica, áliga u boleta roya u de tripa amariella. O parexito con as alicas ya se ha feito notar, con a boleta – a vultra o "güeitra“ – comparten una coda en rombo e ser carnuzeras finas, contimparándo-las con os güeitres. En gascón bi ha nombres que tamién paran cuenta d’a suya royura, como "cap arroi "e "cabarroi", equibalens a o basco "arrano gorria", alica roya u a o alemán "goldgeier", güeitre dorato. Estoi yo que ixe gorria, ixa color roya entre alas negras ha tenito que atrayer a os Homo dende que tubon sentiu estetico.

Cal parar cuenta manimenos que os nombres no siempre se achustan bien a ras espezies linneanas, Bernis (7) estudia o nombres castellano e portugués de "quebrantahuesos/quebranta ossos", entre os sieglos XIII e XIX e troba que ye normal que fayan referenzia a ra boleta, no pas u no siempre a os cluxigüesos. Talmén isto mesmo pasa con o que diz o monegrino Fco. Dieste y Buil (1803) (8) cuan charra d’os "quebranta huevos" "que es algo más pequeño que un buitre, y también es especie de ave de rapiña“.

En os nuestros tiempos e paisaches o cluxigüesos se’n ha combertito de nuebo en au mitica, dende a suya declarazión como au en periglo de acotole e con a fuerza d’a suya imachen. Como atras espezies miticas d’a conserbazión se’n han feito e se fan barallas por a suya "propiedá“, por un regular entre masclos umans achuntatos en roldes de chens menatas por masclos. Pasa con o lupo, con l’onso e profés con a nuestra alica roya. Yo mesmo, masto e fiero me beigo de cabo cuan embarzato en bella escaramuza, entre comprometiu e sorprendiu, e a la fin no sé bien si m’empenta a razón u a taurina, encara que piense que soi razonable. Fa tiempo miré de dibuxar ista situgazión en un relato curto tetulato pastor de cluxigüesos (9), o sentiu de pertenenzia de cosas que no son ni pueden ser nuestras, animals, mons, mullers, ombres, patrias.... ye o que tiene isto d'os mitos, que se fan reyals e suszetibles de ser parti d'o mercato, pues as cosas que se tienen en propiedá han pre, son cuantificables.

Esquilo, o griego calbo de fa 2500 años que ha prenzipiato iste escrito, amás de barallar en Salamina e imbentar a trachedia griega fue famoso por a suya muerte. Reconta a falordia que un día fue ta l’oraclo de Delfos a mirar-se o esdebenidero (qué ocurrenzia). L’oraclo l’informó de que s’eba d’amortar esclafau por una casa. Como no le feba goi a ideya se’n fue a petenar por o mon, luen d’as casas espaldaderas, y en istas se trobó debaxo d’o bolito d’un cluxigüesos – seguntes un costumbre iraní si te pasa por enzima a guambra de un cluxigüesos, simbolo d’a suerte e a felizidá, serás caporal u rei –. O cluxigüesos en beyer a calba d’Esquilo le’n soltó a tartuga que lebaba entre as garras... a casa-tartuga talmén no se trencó, o tozuelo d’Esquilo sí. Asinas prebo yo de fer con os que tenez as ganas de leyer iste blog, trenca-tos a capeza.


(1). Los chamanes de la Prehistoria. Ariel Prehistoria, Barcelona, 2007.
(2). Chamán, chamanismo: “A boz chamán deriba d’a parola siberiana tungusí saman, que sinifica conoxer a trabiés d’o estasis (...) Os poders que alquiere o chamán le premiten (...) predezir o esdebenidero e albandonar o cuerpo fesico propio ta chuntar-se con un esprito familiar en o mundo animal..” Barfield (Ed.) (2001) Diccionario de Antropología. Ed. Bellaterra, Barzelona.
(3) Seguntes a cronolochía propuesta por Aurenche & Kozlowski (2003), El origen del neolítico en el Próximo Oriente. El paraíso perdido. Ariel Prehistoria. Barcelona.
(4) Una buena descrizión d’o prozeso en Algaze, Guillermo (2004). El sistema-mundo de Uruk Edicions Bellaterra. Barcelona
(5) Kristiansen, K & Larsson T.B. (2006) La emergencia de la sociedad del Bronce. Bellaterra, Barcelona. Cap. 7 “Entre dioses y mortales, animals y humanos” pxs. 355-356.
(6) Ferrández de Heredia, Johan (2011) Libro de Marco Polo. Aladrada Ediciones, Zaragoza.
(7) Bernis, Francisco (1995) Diccionario de nombres vernáculos de aves. Ed. Gredos, Madrid
(8) Dieste y Buil, Francisco (1803) Tratado económico en tres discursos. Madrid. Oficina de Benito Cano.
(9) O Manantial de Sietemo 2009, Consello d’a Fabla Aragonesa. Uesca.




2 comentarios:

  1. Ixe relato curto tetulato Pastor de cluxigüesos ye bien polito, me ha feito muito goyo de leyer-lo. A propiedá de qui ye? Bi'ha amos?

    ResponderEliminar
    Respuestas
    1. O relato ye publicato en o libro Manantial de Sietemo 2009 d'o Consello d'a Fabla Aragonesa, a propiedá inteleutual ye de Rafel Vidaller, pues fer-lo serbir ta lo que creigas combenién, zitando a fuen, como gosa fer-se. M'alegro de que te aiga cuacato.

      Eliminar