Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

28 nov 2012

Ercos, bucardos e pardas



T’allá ta marzo, en a “Reunión sobre Cabra Montesa (Capra pyrenaica)” organizata en Zaragoza, Jean Paul Crampe, un artesano d’a naturaleza que treballa en o Perineu gascón, presentó una comunicazión en a que enformaba d’os treballos que, dende 1987, son empentando ta poder lebar bucardos ibericos ta ras suyas montañas. Ayer Le Monde trayeba una notizia en a que se diz que ta ra primabera d’o 2013 chitarán bucardos ibericos en os Perineus de Cauterets e d’o Ariège, amás de gallinetas montesinas (gélinotte de bois). Güei s’ha muerto de infarto o direutor d’o periodico.

O bucardo iberico ye a Capra pyrenaica, una d’as suyas subespezies, o bucardo perinaico, u bucardo sensu stricto, s’acotoló en Ordesa en o zaguer año d’o sieglo XX. Ista crapa montesina bibe por as montañas peninsulars, abundando por os mons d’o Matarranya e o Maestrazgo. Dende fa bels años ye espardindo-se y se pueden trobar ya en Zaragoza. En o Alto Aragón, manimenos, bels pocos animals ban estirándosen por a sierra de Guara asperando que os cazataires os dixen en paz y puedan plegar enta o norte. Si ixo ese pasau talmén a os franzeses no les ese caliu gastar asabelos de euros en ista operazión que anunzian. Pero qué bas a fer, bels cazataires son os mastos más mastos d’o mundo mundial, mastos que en cuentas de arrimar-se a femellas con educazión – no’n saben – se desfogan a tiros, zorreras e putas. Ye un topico, sí, pero masiau reyal ta ros bucardos; igual agora como lo fue cuan os acotolón fa más de zien añadas.

Bucardo ye o nombre más conoxito de ista espezie, tanto que, como ‘sarrio’ gosa emplegar-se en castellano ta fer referenzia a ra subespezie d’os Perineus que ya no ye. A parola sirbe ta ros mastos e ta ras crabas, pero me pienso que no siempre fue asinas. Tos copio a dentrada de un articlo qu’escribié fa bels meses:

“Parda: A distinzión de fembras e mastos ta ista espezie nos remite a un nombre común chenerico desusato ‘crapas’ (pardas), cualos mastos son como bucos grans, ‘bucardos’. Asinas se puede beyer en CABANES (1832) cuan escribe d’a montaña pandicuta: “se ven en él las Cabras Monteses y sus machos, llamados Bucardos por los naturales... Las Gamuzas, conocidas en el país con el nombre de Sarrios...”, u siga, mientres ta ros sarrios no nombra que bi ha ‘crapas’ e ‘mastos’, ta ros bucardos espezifica que ye nombre d’os masclos. Antiparte, iste nombre de ‘parda’ creigo que ye en l’orixen d'o emplego de ‘pardo’ ta zierbo en aragonés moderno: bi ha dos fuens, de Ballibió e de Linars de Marcuello. A primera ye de KUHN (1966). Ta Kuhn ‘pardo’ ye zierbo, pero en os años d’o suyo estudio os zierbos yeran mui luen de ixa redolada, en a Serreta Negra de Fraga, e no bi ha datos istoricos d’a suya presenzia en a zona (preistoricos sí). Ye en o cabo d’os años 60 cuan se chitan zierbos de Toledo en os mons de Agüero, Santolaria e Luna, amás de en a Garzipollera, por lo que ye difízil que ixe ‘pardo’ se referise a un zierbo. Tampó no eba zierbos en Sobrarbe en as añadas d’a rechira de CORTES & MARTÍNEZ (1993), en 1976 e 77, e de feito ROHLFS (1985) reculle ‘pardo’ ta “cabra montés” en a mesma bal. Antiparte, mientres que as crapas de ista espezie son pardas, en os bucardos ba crexendo una zona negra que os carauteriza, e asinas o adxetibo ‘parda’ fa contraste cuan se mira de distinguir fembras de mastos, si no, ye poco definitorio (fren a sarrios, cuerzos u en o suyo caso zierbos). Me pienso que os dos datos de ‘pardo’ han pasato un prozeso masclizazión: en do se deziba ‘parda’ ta ra fembra se apuntó ‘pardo’ ta ro masto – o chenero ‘neutro’ -, e a ‘crapa’ se tornó ‘zierbo’ (ipotesis que, consultata con uno d’os imbestigadors reseñatos que replegón a parabra ‘pardo’, tiene como posible). A otra parabra ta ista espezie, ‘erco’, pareix más chenerica, e asinas se puede pensar en un rezetario antigo benasqués, de casa Sort de Ansils, en o que s’esplica a rezeta de ‘erco mechado con té de roca’ (cal parar cuenta que ye millor, ta guisar, a carne de crapa que a de buco). Como curiosidá, erco – seguntes me suxirió Francho Rodés – pareix emparentato con ‘alze’, que ye familia de l’anglés ELK (ELCH alemán, ELG escandinabo, MERRILL (2009)), parabra orixinal tamién ta zierbo; ta bels autors se relaziona tamién con a parabra griega de zierbo ELAPHOS, con o que a relazión ‘pardas’-‘zierbo’ que en aragonés moderno bede ser una errata se torna orixinal rechirando en as etimoloxías. En bella isla italiana de influyenzia griega, se diz ‘irco’ ta Capra (Juan Herrero, com. pre.)”.

Ye curioso lo rastro cultural que as chens que fan/femos as rechiras dixamos cuan os datos pasan por o porgador d’a nuestra formazión. E no sólo con o asunto d’os pardos; bi ha qui esfiende con rasmia que os bucardos ibericos que bi ha en Guara se cruzan con as crabas asalbachatas, montesinas pero d’orixen domestico (Capra hircus) que campan por os mesmos puestos, e que isto ye un problema. Ta plegar a ista conclusión, que obia os más de 6.000 años en os que as dos espezies han combibito en tot o territorio que clamamos Aragón, fa falta creder que o conoximén ye una flor que ha naxito con nusatros e que toz os nuestros debampasatos yeran innorans, no porque se faya alusión a os nuestros pariens sino porque se tiran conclusions sin molestar-se en mirar ta zaga, en o que ha puesto pasar antis de que esen naxiu as nuestras agudas tozas: Glorioso san Bernardo, que con augua e tierra fizo bardo. O ebidén ye que si buquen entre espezies o resultato nunca no ha sito importán.

Ye de más nombrar que buco e bucardo son parolas emparentatas con o chermanico cualo bayo puede seguir-se en atras luengas europeyas, asinas o bouquetin franzés, o steinbock alemán u o stambecco italiano.

Erco por a suya parti pareix que biene dende o latín, e se puede trobar en bellas luengas d’o sur d’Europa, dende Galizia dica Italia con o apunte debandito d’a suya relazión con a parola ‘alze’. En os meyebals Fueros de Aragón, o Vidal Mayor, escrito en aragonés pero con sinonimias castellanas debitas talmén a o prozeso de “aculturazión” d’o sur d’o reino, aparixe como “ercum, es a saber cabrón salvage”. Ignacio de Asso, en o cabo d’o sieglo XVIII charra d’os ‘ircos’ de Plan, parola de Saroïhandy replega en a mesma bal a prenzipios d’o XX. Por un regle son difízils de deseparar d’os sarrios en os escritos biellos pues gosan benir os dos como ‘cabras monteses’. Bi ha pocas eszeuzions, una ye o diario de un biachero que en 1794 nabesa o Alto Aragón e diz de Bielsa: “Se crían jabalíes, algún oso, cabras monteses y otro animal que llaman Ysarzo, cuyos cuernos son muy pequeños en figura de gancho con punta sumamente delgada, y lo usan los albéitares” (Buil Giral, 1977).

Ta ra mía sorpresa, ya fa bels años, charrando con un lolo de Benás me deziba que os ‘ercos’ u ‘bucardos’ se cazón en ixa bal dica bien dentrau o sieglo XX, arredol d’os años d’a guerra de Franco, muito dimpués de que se tenese por acotolata a espezie en a zona (1910). Emplegaba erco e bucardo como sinonimos, talmén como pasa agora con as parolas ixarso (benasqués) e sarrio (aragonés común). En ixos mesmo años, entre os güeitanta e os nobanta, un montañero afincau en Benás grabó con a suya camara a unos ‘bucardos’ en o costau de Luchon. Siempre he pensau que fue una primera preba de introduzión d’a espezie en Franzia sin suerte.

Más de uno abrá parato cuenta que o bucardo d’a foto ye raro, no ye ni perinaico ni iberico, ye un bucardo alpino (Capra ibex) de un mon enzima de Chinebra, en o costau franzés d’a güega. Os ercos d’os Alpes estión tamién en as tres pedretas dica que o rei italiano Vittorio Emanuele II emparó a zona baldostana d’a Valsavarenche – ta cazar-lo el – e los salbó d’a muerte. Dende astí s’espardión por o resto d’os Alpes.

De gambada por a Valsavarenche en 2010
Buco en aragonés ha una estensión lecsica e metaforica importán. Buquir, montar o buco a ra crapa, ye tamién o que fan as presonas, más que más as que son buquideras, anque en iste caso bi ha atras formulas ganaderas (turideras, berrondas, e tamién os berbos marezer u engallar). En a chobentú, cuan semos más bucos, nos aduyan as bieras e atros espritos d'o bin a desinibir-nos ta mirar de engallar, encara que siga enzima de una aldiaga como deziba un amigo de Salinas. En ixo os chobens s’amanan ta os cazataires puters d’os que charraba antis. Antiparte, bock ye una mena de biera rezia orixinal d’a ziudá alemana de Einbeck que a etimolochía popular ha asoziato con os bucos e que tanca ista ispirazión metaforica de bucos y ordios.




As etimolochías populars no siempre son tan crudas. A italiana isla de Aegilium, isto ye d’as crapas, se’n combirtié por iste sistema en una paradisiaca isola del Giglio, d’os lidios, paradisiaca dica que o buquizo de Schettino estampó o suyo tresatlántico, o Costa Concordia, cuentra ras peñas...




 








13 nov 2012

Tiempo de Glan



Iste maitín me'n so ito de gambada por un caxicar de Tierra Biescas. Feba sol e buen estar pero plebeba, a cada garrada se sentiban cayer chislas ta o solero, pero no yeran d'augua, ya tos digo que feba sol, sino glans. Os caxicos son fartos de glan, asabelos de glans rezios, plenos de sustanzia. Dimpués de una primabera e un estiu secos denguno no nos podébanos pensar que con as auguas de agüerro os fruitos d'a selba se fuesen a apañar, pero béde-te-me que plegata a ora d'a cullita os caxicos de ista redolada fan goi de rebutiens como i son.

A cada garrada plebeban glans, e de cabo cuan esbolastriaban os trucazos con a papada plena. Chabalins, mincharras, taxugos, gais, to ro mon ye plenando as tripas ta parar o ibierno. Encara remero o zaguer onso perinenco que campaba por a bal de Benás, en os años nobanta; a zaguera añada que supimos d'el s'estió ta ra primabera por o paco d'o Turbón, entre rallas, fabosas e tascas, pero en agüerro baxó ta ro solano, a ra bal de Lierp, buscando glan, fendo sebo con o que encadar-se ixe ibierno. No tornemos a saper cosa, no tornó ta ra Basa de l'Onso e ta Paderna, que ye por do soleba estar-se, talmén petó de biello. Ixe mesmo año amanexié Giva, una onsa eslobena por a Maladeta. Bueno, que m'esbarro....

A parola glan ye latín tarcual, de glans glandis, e con o mesmo senificato. Por o suyo parexito ya en latín s'emplegaba ta clamar a o cabo d'a pixa, e d'o achiquidor glandula abemos o aragonés grandoleta. En franzés glan sirbe tamién ta fato, e glandeur u glandeuse ye galbán, una presona que no fa cosa. Por istas redoladas, manimenos, femos más onra a o fruito d'o caxico, u d'a carrasca - a lezina -, u d'a coscollera - a coscollina -, pues son o pasto que han minchato e minchan os tozinos u mesmo as güellas, encara que una begata sintié que a istas les puede fer mal prebo. U ta ra chen, mi mai siempre deziba que minchaban 'billotas dulzes', de 'carrascas dulzes', as que dan glans buenos de minchar. A ra cullita de glan la clamamos tarcual, 'glan', isto ye, no bi ha muitos glans sino muito glan, igual que no bi ha muitas fabetas sino muita fabeta, si charramos d'o fruito d'os faus. Ista añada bi ha muito glan, ya tos lo digo. Amás de glans, en os caxicos gosa aber galas, unos pitos bien redondos produto de unos cucos que fican en chemas u fuellas os suyos güebos. Encara que glan e gala se fan un aire, gala biene d'o latín galla, que da en  franzés gale e galle, y en aragonés, amás de gala, gallarota, que desbarra encara más ta dar bailaranas e bailarotas...

Antiparte, como dizen Astérix e Obélix en a Residenzia d'os Dioses (ai! a literatura clasica... ya pué quedar Uderzo e no ixe catén de Günter Grass, que me s'ha fincau a nobela 'A Rata' e no saco treslau...), bueno, como dizen os galos, en un glan bi ha un caxico rezio. Talmén por ixo, por o simbolismo d'o caxico u por a bonanza d'os suyos fruitos, os glans se troban reproduzitos asobén como alfayas - os pendiens tradizionals - u en esculturas. Dimpués de fer a foto que ubre iste escrito he parau cuenta en o parexita que ye a ista talla de San Chuan d'a Peña que fico astí baxo. Pasan os sieglos e nos sorprenden as mesmas cosas... Que plantez fuerte.


2 nov 2012

Bandada de Gurrions Blancos



O agüerro, con a suya color sora, cubilla ro mon. Día par d’otro as tucas amaitinan enfarinadas por nieus que ban e bienen seguntes barian as temperaturas, encara templadas. Manimenos, a punto ro día firmes chelatas te fan os didos güespedes, no agana cullir o tocho, as mans se refirman dintro d’as pochas e o cuello en o forro polar.

Pero bueno, cal puyar, semos en o tiempo de zensos de sarrios, o de sanmigalada, en o que ye más fázil trobar os mastos. Ta ra primabera son chitaus e amagatos por as rallas e os pazinos, allora ye más fázil contar as crabatas de fembras e crabitos, agora os masclos.

Rechirando con os prismaticos por as palas d’as Peñas d’Aso, en o Puerto Biescas, una bandada de paxaros buela de tascón a tascón, en o canto d’a parete. En cada bolito esclatan un terzenal de tacas blancas, como luminetas intermitens. Son os gurrions blancos (Montifringilla nivalis); cada begata que ubren as alas amuestran a color blanca d’a parti inferior; cuan as tancan domina a color parda e asinas, como cuan ta l’agüerro as tremoletas combinan o royo e o plata d’as suyas fuellas mobedizas, un semaforo blanco e pardo siñala os dondíos d’una ‘boda’ d’urions bllancos, como se conoxen en Benás.

Ye un paxaret bien parexito a un gurrión normal, menos por as partis blancas que ha en as alas e a coda, más amplas por a parti baxa como ye debandito. Ta ro agüerro e ro ibierno se chuntan en bandadas, siempre en a alta montaña. Minchan cucos e bexetals, asobén en o canto de conchestras e nebers, por o que ye más fázil beder-los por enzima d’os dos mil metros. No han guaire medrana d’a nuestra espezie, aprobeitan a presenzia umana ta trobar recursos, como fan muitos animals d’alta montaña: minio, taril de Canfrán, pintaparet... Ye por ixo que ta l’ibierno no se fan raros en os parquins d’as estazions d’esquí, e tot o año en puestos altos con restorans, como en as terrazas d’o Midi de Bigorre, u conzentrazions de chens, asinas o cobalto d’as Tres Serols, a 3355 m. Ye más fázil de trobar en montañas calzinas que de ferriza u metamorficas, más de Ordesa que de Maladeta, por exemplo.
Bibe en as montañas d’o arco alpino, dende o Cantabrico dica Asia, encluyendo profés os Perineus e os Alpes. Os suyos nombres populars lo contimparan con os gurrions, como en o caso aragonés, con os pinchans (italiano Fringuello alpino), u ro relazionan con o suyo meyo, a nieu: niverolle en franzés, snowfinch (pinchan d’a nieu) en anglés, equibalén a os gascons oseth deras neus (paxaro de ras nieus) e pinçan de montanha e a os sardos fringuel ëd la fioca e schinsun ëd muntagna, pinchán d'a nieu e pinchán d'a montaña. Tamién paran cuenta d’a suya color blanca, como o catalán pardal d’ala blanca. En aragonés, o 'paxaro d’a nieu' nombra a aus que, cuan o fredo e a nieu aparixen por os lugars, s’amanan ta ra calor d’as costruzions umanas, dende o pintaparet a ro papirroi u ro engañapastors. O gurrión blanco, manimenos, no gosa baxar tanto, prefiere quedar-se por os altos, con a gallina blanca u a paniquesa blanca, o minio.

Mientres que puyamos, os gurrions ban benindo dende as Peñas d'Aso enta ras peñas Gabacha e Borreguil, fendo-nos compaña. Nusatros imos apuntando cada sarrio que campa por ixas rinconadas, almorzamos fren a ra espelunga de Zarrambucho. Bel cluxigüesos traza una raya royisca por o zielo, una fembra de istas alicas-güeitres - Gabardera se clama - pinta de narancha una pinganeta de Peña Retona dende a que nos aguaita sin brenca de prisa. O sol fa buen estar, a tasca se'n ba deschelando, pero no más a parti alta, se fa esbarizadera; baxando me pretaré una buena costalada con a florita babada. De tornas ta ro auto me lebo o remero d'os gurrions blancos e una carga de bardo...