Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

19 oct 2012

O Pichallo Cristo




Plebe como cal, encara no beben a ficamorro os anchelez, como le gustaba a o mío pai, pero plebe. Me'n he remerato de un articled que publiqué en as Fuellas lº 206, fa bels meses, e que biene a cuento. Lo fico astíban:

“Yo credeba que cuan plebeba, yera Chupiter que pixaba en un porgador” As Boiras d’Aristofanes [1]

Fa bella bentena d’años, estando con o amo de casa Puimedón d’o Pueyo Boleya, a o canto d’a casa suya e mirando enta o ueste, me dizió: ya plebe por o Pichallo Cristo. As boiras yeran pretas en a parti de Fuenfría e o Puxilibro, en a sierra de Lobarre, me charró que astí siempre s’aturan e plebe, por ixo o nombre de Pichallo Cristo. Lo mesmo se diz d’o fundo de Ballibasa, Espín e Fandiello, conoxito en cheneral como “pichadero” “pichallo” [2] u “orinal” de Cristo. Atros “orinales”, castellanizatos, son l’Orinal de Biu, en a Sierra Ferrera, l’Orinal de Dios en Cotiella, l’Orinal de Cristo en Colungo, Pineta (Bielsa) y San Chuan (A Fueba) u l’Orinalico de Cristo en Balpalmas.

Por un regle se trata de ziercos de montañas que se troban en meyo d’a zirculazión d’as boiras, produzindo plebias orograficas. Asinas, a esplicazión d’a mayor plubiosidá entre Rasal (809’9 mm, en o cobaxo norte d’o Pichallo Cristo de Lobarre) e Xabierre Latre (749’8 mm, situgato más enta o norte, por o que o “efeuto mazizo” ferba pleber más astí que en Rasal), la esplica Javier del Valle [3] por “una mayor fazilidá ta ra dentrada d’os aires umedos d’o NU por o pasiello que queda a o N d’as Sierras de Salinas e Sto. Domingo que asinas reduz o efeuto de guambra plubiometrica”. As boiras bienen dende o NU, dentran por a bal de Rasal e tienen que puyar dende os 695 m. enta ros 1595 m. d’o Puxilibro dixando as suyas auguas por o camín.

Ninot, Romo e Sesé [4] (1993) escriben: "La sabiduría popular denomina a la cumbre de Sierra Ferrera "el orinal de Víu", por su forma y porque puede descargar una gran tormenta en esa zona y no caer ni una gota en Campo" (tarcual se puede leyer en a obra de Moisés Selfa (2003) sobre Toponimia del valle del Ésera, p. 20).

Gonzalez e Navarro [5] cuan charran d’a Ballibasa escriben: “Estando o mazizo de Santa Orosia tancando a bal por o N y a sierra d’o Portiello e Picardiello por o sur, a bal queda a tresaire d’o N e as prezipitazions plegan no más que por o E con os frens atlanticos e con tormentas estibals que se fan en o cabo d’a bal (a frecuenzia de istas tormentas fa que a ra parti E d’a bal se l’aiga clamato siempre o pichadero de Cristo).”

Lo mesmo esplica Chesús de Mostolay [6]: “Orinal de Cristo. m. Con iste nombre ye conoxito o lugar de Colungo, por o muito que en el plebe (encara que en o resto d’o Semontanao no lo faya) (Se diz de atros lugars de Aragón, por exemplo a Balpalmas, en as Zinco Billas, se le conoxe como o “orinalico de Cristo” por a mesma razón)”.

Viñas Rubio [7] define ta ro castellano “orinal” como “puesto en do plebe asobén (por exemplo, o “orinal de Gredos”, situgato enta o sur d’a probinzia de Ávila,...)”. Atros pichallos peninsulars (“orinal”) son Santiago de Compostela u Barcelona. En catalán “orinal de Deu” s’emplega amás de ta Barcelona, ta Berga u ta ra zona d’o Estany Gento.

En franzés trobamos un emplego parellano, en iste caso con “pot de chambre” (pichallo). A ziudá de Rouen se conoxe como o pot de chambre de la Normandie, u de la France “a causa d’a reputazión errónea de ser a más plubiosa d’as billas normandas e asinas biene en as postals de 1902”, seguntes a web d’a ziudá. S’emplega tamién como adxetibo, he asinas lo he leyito sobre as Azores u Galizia (“le pot de chambre de l’Atlantique”, “le pot de chambre de l’Espagne”). En anglés por a suya parti, esiste a espresión “pissing down” (pixar t’abaxo) ta espresar plebia rezia.

Dezaga de un pichallo de Cristo, como esplica Ninot et al. (op.cit.) no caye gota, se produz una “guambra plubiometrica” con aire, ye o conoxito como “efeuto foehn”. Cuan bienen os frens d’o NU as bals franzesas se plenan de boiras que ploran seguntes puyan enta ra güega. Dende o sur se beyen as boiras cayer enta ra bal y desfer-sen, son as boiras gabachas, a raca de Canfrán u a gorguera de puerto de Benás (asinas, a foto d'alto, boiras grasas d'o norte que s'estampan cuentra o Turbón, e dixan aire en a parti sur, d'as bals de Lierp e Bardaxí).

E debán d’as boiras, aire. Ye curioso que en aragonés podemos trobar tres azezions diferens d’o mesmo aire produzito por o efeuto foehn: a climatica, a lingüistica e a medezinal. A situgazión climatica más normal ye o zierzo u aire de puerto, aires de NU que corren dende a güega enta ra bal d’o Ebro desecando o país (encara que o zierzo sensu stricto no ye un aire calién sino a consecuenzia d’a situgazión de una baxa atmosferica en o Mediterráneo e una alta presión en o Atlantico). Por a parti lingüistica charramos d’o fagüeño, aire d’o SU calién, deribato d’o latín favonius, que ye tamién l’orixen de foehn, föhn (Italia, Franzia), favonio, fuogn (Suiza) e que mesmo da nombre a o ixecador de pelo en alemán, föhn u fön. Antiparte, dende o cabo medezinal, o foehn ye demostrato que produz malotías meteorotropicas como depresions, que mesmo son tenitas en cuenta en a lexislazión suiza como atenuadors. Iste aire calién se asozia en o Sarrablo con un bochorno de S u SE que da mal de capeza, como o caso que describe J.C. Molina [8] en o lugar nabarro de Lekaroz entre o 24 e o 25 de agosto de 1999.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] Aristofane (1762) Comedies grecques d’Aristophane traduites en françois (...) par Madame Dacier. Chez P.E. Richter, Altenbourg.
[2] Asinas lo he replegato en Espín e Samianigo
[3] Del Valle, Javier (1996) El Clima del Prepirineo Central y Occidental aragonés y sus somontanos. Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón, Zaragoza.
[4] Ninot, J.M, Romo, A.M. & Sesé, J.A.(1993) Macizo del Turbón y Sierra de Sis: Flora, paisaje vegetal e itinerarios (Prepirineo Aragonés). Naturaleza en Aragón lº 6, Gobierno de Aragón, Zaragoza.
[5] González Sarasa, J.A. & Navarro López, J.M. (2004) Toponimia de Ballibasa. Col Yalliq, Comarca de Alto Gállego. Chaca.
[6] Mostolay, Chesús de (2007) El Aragonés en el Somontano de Barbastro. Aneto Publicaciones, Zaragoza.
[7] Viñas Rubio, José Miguel (2006) “Arcaismos y otras particularidades del lenguaje meteorológico popular”, en Revista del Aficionado a la Metorología lumers 36, 37, 38 e 39. (http://meteored.com/ram/).
[8] Molina García, Juan Carlos, Viento y Salud Mental. Efecto foehn y vientos desérticos, en http://www.observatoriometeorologicounam.com/articulos/Viento_y_salud.pdf.

8 oct 2012

Engañapastors


Plega o agüerro, as tascas de puerto se meten soras, o berde s'esbafa e o siso u narrón (Festuca skia, F. scoparia), ixa yerba punchuda d'a montaña, se ixeca, queda dura, esbarizadera, mesmo periglosa cuan as pantas s'enclinan, cuan pasamos por palas e canals. A poca color que se bei ye a de bel par de flors: o escusabrendas (Merendera pyrenaica), e o engañapastors (Crocus nudiflorus). Ta muita chen son bien parellanas, pero a poco que paremos cuenta beyeremos que a primera no ha trallo, naxen os petalos dende o solero, mientres a segunda ha un trallet de meyo furco - 7 zm. más u menos - en o cabo d'o cualo se'n ubre a flor. Ye flor de agüerro pero ta ra primabera bi n'ha dos flors más d'o mesmo chenero: Crocus vernus subsp. albiflorus (en a foto d'abaxo, feita en Canziás), e Crocus nevadensis subsp. marcetii. Son más clariscas, u blancas sin más. Vernus ('primabera') ye endemica d'as montañas d'o zentro e sur d'Europa, nevadensis ye iberoafricana, anuqe a subespezie no más medra que en o prepirineo meridional. O engañapastors de agüerro ye propia d'o NW de Franzia e norte d'a Peninsula Iberica.


En fin, o caso ye que, como cuentan por Sobremón, yera un pastor una mica estalentau con as güellas, por o puerto, pa istos días d'agüerro e, dimpués de minchar de rezio se fizo una clucada de ixas que se sienten os ronquius por a punta Erata. Se rebelló por fin, cuasi sin d'esmo, e puyó dende a caseta t'alto por a tasca a cosirar o bestiar. Puyaba e bedeba as floretas lilas cuan le bino a ideya de que tanto eba dormiu que ya s'eba pasau o ibierno, que ya naxeban as flors con a primabera. Sin pensar más, chifló a ro can ta que chirase as güellas y as puyó bien alteras. Dimpués, canso, tornó ta ra caseta, zenó e se chitó. Ixa nuei binon boiras fredas dende a güega Franzia e, en metá d'o escuro pretó a nebar como si fuese chinero. A l'otrol día as metaz d'as güellas yeran muertas por a montaña y, dende allora, a floreta d'agüerro se clama engañapastors.

Crocus ye o chenero d'o zafrán. En os decumentos meyebals se puede beyer que pasaba muito zafrán por as güegas d'o reino, trayito dende as sierras de Teruel u dillá. De cabo cuan, es os libros bienen partidas de "zafrán borde". Ye bien posible que iste atro zafrán siga o nuestro engañapastors, e que aquí fesen igual como feban con atra espezie d'o chenero en o reino de Mallorcas, as Illes Balears.

E cuento contau, por a chaminera enta o tellau. Feliz agüerro.