Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

13 ago 2012

Izarbe, a cholibeta e a reyalidá





Me clama Miguel dende Tramacastiella, una pedregada ha esparau un niedo de cholibetas. A suya filla Izarbe ha trobato una biba e atra muerta, a o canto d’a casa suya, baxo una marrosa de caxicos. Cubillan a ra superbibién con muito mimo dica que plego t'astí e a replego. Charraba de niedo, pero en o caso d'as cholibetas, como en as demás aus nueiturnas, charrar de niedo ye una mica desaxerau, aprobeitan foratos en arbols u parez pero, como gosa pasar entre as aus nueiturnas, no fan un ‘niedo’ como cal, e asinas pasa luego, que s'estalapizan parete u trallo abaxo.

Astí, por o solero, o más fázil yera que rematase en o garganchón de bel mixino, lo baxemos pues enta La Alfranca, que ye o puesto en do se fan cargo de istos azidens.

A cholibeta ye un au más u menos común en Aragón, encara que no gosa trobar-se en os Perineus por denzima d'os mil metros de altitú. En o Atlas de aus d'Aragón diz que se'n han trobato dica os 1.200 m. Iste que salbó Izarbe, manimenos, criaba a 1.240 m. Un buen dato que me remera o bobón que nos pasó bolando por denzima en o puerto de Chaca, a 2160 m, fa bel par de semanas.

En a foto no se bei porque ye una cría, pero o más carauteristico de iste bobonet son dos 'orellas' que le salen t'alto, en a capeza. Y encara más que as orellas, o suyo canto, un 'quiuc' acuto que resuena en as nueis de muitos paisaches aragoneses. O suyo nombre zientifico, Otus scops, se gosa esplicar por un otus que dende o griego pasa a o latín e que define as orellas debanditas. Scops ye cosa de Aristoteles, e a yo me remera una onomatopeya d'o suyo canto. En aragonés tenemos 'clluc' en Benás, 'cluc' chistabín, tamién onomatopeyicos, u 'tudo' semontanés (tud!), semellán a o 'tudan/tutan' gascón. E aquí biene a custión d'a reyalidá: fendo encuestas en Samianigo, fa tiempo, me trobé que a chen identificaba o suyo canto con o de un zapo e no con a cholibeta. En gascón, chustamén, 'tudan' e 'chot' sirben ta dos espezies bien diferens; a cholibeta e un zapo chicote - Pelobates cultripes - con o que comparten o suyo amor por a luna, presenzia estibal e canto. Ye paradoxico que, por ser un zapet d'a nuei, siga chustamén chenta de cholibas e muchuelos.

Atros nombres aragoneses refuerzan ista reyalidá confusa. Son aus nueiturnas, que no gosan beyer-sen, e os nombres de cada espezie d'a colla sirben ta una e ta otras sin deseparazión clara. Asinas pareix que pasaba en griego, en latín e pasa en as luengas modernas. Trobamos sinonimos como 'chut', 'crabero' 'craberet', 'choliba' u 'oliba', que por un regular fan referenzia a Strix aluco (crabero), Asio otus (craberet), u Tyto alba (choliba, chuta), En gascón o más normal ye clamar a ra cholibeta como 'chot/choc/chota", asinas mesmo en catalán, parexito en piamontés e corso. ¿A etimolochía? talmén atra onomatopeya. Como curiosidá, en a mía casa, Tyto alba yera 'choliba' ta ra mía mai, 'chuta' ta ro mío pai.

Se puede embolicar más isto d'os nombres. Bi ha una choliba sudamericana, una choliba neotropical cualo nombre zientifico ye Megascops choliba, isto ye, 'gran-cholibeta choliba', u siga, choliba si más. A denominazión fue cosa de Louis Jean Pierre Vieillot, en mil güeitozientos dezisiete. Una ocurrenzia que le bino de leyer a o primer autor que la eba descrito, o semontanés Félix de Azara. En o suyo libro "Apuntamientos para la historia natural de los páxaros del Paragüay y rio de la Plata. Tomo I" (1802), escribe: "De la chóliba. Ya dixe que los Guaranis llamaban Urucureá y los Españoles Mochuelo à este páxaro y el precedente, y que como no son Mochuelos de los de España, dí al anterior el nombre güaraní. Al presente aplico el de Chóliba, porque así llamaban en mi pais siendo yo muchacho à un páxaro de la familia, que segun quiero acordarme era muy cercano a este". O nombre propuesto en castellano ye 'autillo chóliba'. Pa qué quiers más.

(Publicato en Fuellas lº 210-211, chulio-otubre 2012 Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca, planas 22-23)

1 comentario:

  1. Por zierto, fablando de chabalins ..., a yo me han dito que bi ha dos tipos de puercos; os d'o país, que han a capeza gran, catirons punchudos e una mica escachaus d'a patas traseras (como los de Asterix e Obelix), e los que son benitos de Franzia, que son como los cochins pero zerrudos. Salú

    ResponderEliminar