Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

30 jun 2012

Guardafuens sardos

     Calotriton (Euproctus) asper

Soi tornato de un biache por a Zerdeña, a isla reino que durante sieglos fue parti d'a Corona de Aragón. A luenga propia d'a isla ye o sardo, luenga romanica ozidental. Amás se charran atras, como o catalán en Alghero, o ligur e profés, o italiano.

A cosa ye que antis de marchar miré de rechirar en o bocabulario natural - animals e matas - sardos, por si abese bella relazión intresán con o aragonés, como no fa guaire pude comprebar con o piemontés d'o norueste italiano (béigase Fuellas 207-208, u en iste binclo). Más sabendo que eba abito una relazión istorica entre Aragón e Zerdeña, que se puede trobar bien por tota ra isla. O libro de referenzia ye o Dizionario degli esseri viventi, de Antoninu Rubattu, lo trobé en a librería que bi ha en a Torre de Suris de Alghero (que ha un "escudo de la Corona d'Aragó" tallato en piedra). O resultato zaguero fue prou claro: fueras d'o sustrato común latino, o bocabulario natural sardo e o aragonés se parixen como un güego e una gallina, cosa. Bella coinzidenzia bi n'ha, como en "craba", pero prou. Ye o que tiene ista mena de lecsico, que ye prou conserbador.

Asinas as cosas, quise prebar con o sustrato ideolochico... as luengas se farchan por meyo de metaforas que estienden o conoximén fendo comparanzas. A traza de contimparar e de cuadrar as nobedaz en tacsonomías que organizan a "reyalidá" ye una muestra d'o sustrato ideolochico d'as culturas. Por exemplo, dende o Caucaso enta os Perineus, a una craba chicota e montesina, se le clama sarrio (srne, sarne, zerge...) e ye igual que se corresponda con o que a nomenclatura zientifica clama Rupicapra que Capreolus.

Con istos bastes, pensé en trobar espezies más u menos raras que fuesen comuns a os territorios aragonés e sardo pero no a puestos muito más amplos. Ascape me bino ta ro tozuelo o caso d'o guardafuens (Calotriton asper, antis Euproctus asper), que dica fa poco yera bisto por a zenzia como un chenero - Euproctus - con tres espezies, la una perinenca, l'atra corsa e l'atra sarda. A berdá ye que a cosa se'n ha embolicato e agora andan os cheneros Euproctus e Triturus tan rebisatos que no ye fázil aclarar-se.

Euproctus platycephalus, o guardafuens sardo, bibe en tres marrosas en a isla. Me'n fue ta ra más ampla, en o Parque Nazional de Gennargertu, e, en a Gola di Gorropu (Gola: congosto, foz, garganchón, gola) pregunté a os 'güidas' d'o lugar pero no se'n alcordaban. Por suerte, ixa nuei, zenando en Orgosolo, una colla de lolos de güeitanta años me dión o primer nombre: "trotta canina", truita canina. Me deziban que ye como a truita, pero que ha diens (muerde) e garras. En primeras pensé en os 'cans' benasqueses, os mastos de truita, de zereñas bariellas. Luego en una d'as descrizions que trobé en o Semontano ta "guardafuens"; me contaban que biben en as fuens de buen augua e que, si s'amana un can, le muerden en os morros ta fer-lo jopar. Más u menos o mesmo me charraba Guillermo, en Gabín, sobre os "guardafuentes", son berenosos, biben en auguas buenas pero que no cal amorrar-se, pues muerden, cal beber con un baset ta ebitar-ne. De guardafuens tamién bede ser a referenzia de  José Lisón Huguet (1) en o suyo estudio sobre Llire (Bal de Benás) d'as "salamandras" "Si bebebas aigua y acababa de pasá una salamandra, te pllenabas de mals. Cuan se'n anaba a beure ta las fuens, se chitaba un troset de pan ta ebitá es mals de la salamandra". Salamandra ye uno d'os sinonimos ta ista espezie en ixa bal.  Asobén os mitos, as ideyas, biachan en o tiempo e chiran sobre ellas mesmas, produzindo cambeos parellanos. O mito d'os menutos d'o Biello Aragón, "gnomos" buenos que amos malinos combertiban en mosquitos y esclabizaban en a suya casa, ye en Benás "diapllerons" malos que acaban con a bida de presonas que no paran prou de cuenta. O guardafuens se torna can mordedor. Asabelo. Una d'as parolas corsas ta os guardafuens d'o chenero Triturus ye "catellu / cateddu", que sinifica 'cadiello'. En a bibliografía sarda se troba una definizión relazionata: "cane'e s'abba", can de l'augua.

Bel día más tardi, en as fuesas de chigans de Tamuli, un guida d'a coperatiba Esedra me dio atro nombre que no se troba en os testos que leyé, "tiligherta d'abba", sargantana d'augua. En corso "buciartula acquaghjola" (con diptongo en -ia a ra aragonesa, dende a parola común d'a sangartana, "bucertula/lucertula"), en Benás, entre atros, "singardalla d'aigua". En anglés o nombre d'as espezies d'o chenero Triturus ye "newt" que fan deribar dende "eft", relazionato con as sargantanas. En corso, manimenos, as parolas más comuns son "vechju / vichjottu / vechchiottu..." (biello, biellet), e "tarantedda / tarentella" (salamanquesa, equibalén a o benasqués salamanquesa d'aigua, e a escarpión / escurpión / escorpión (tamién en Chistau u en oczitano). Más normal ye que se meta a o guardafuens dintro d'o prototipo d'a suya familia, a salamandra: Salamandra , salamandra d'aigua, chica u nera, las he replegato en a Alta Ribagorza, e se corresponden con atras luengas como o rumano u  l'olandés.

Guardafuens, tarcual u castellanizato, ye una parola común en o Alto Aragón, la he ascuitato en a Ribagorza, Sobrabe, os semontanos u o Sarrablo. Manimenos, como gosa pasar, en o Biello Aragón ye más común atra cualo orixen contina fosco: "tropico". Tan fosco - ta yo - como o zaguer nombre sardo ta ra espezie, "tarpa"...

A la finitiba pues, a relazión entre a metafora aragonesa "guardafuens" e as sardas "cane'e s'abba" u "trota canina" ye posible pero inzierta. Con tot, a contimparazión entre os dos lecsicos siempre ye intresán, pues como ye bien conoxito, a manca de datos ye propiamén un dato.
Por zierto, as "tilighertas" (tiliguertas) sardas son bien pinchas. Meto una foto de Podarcis tiliguerta que fize en o Capo Testa. Como o guardafuens, ye tamién endemica d'a isla.




(1) Lisón Huguet, José (1984) Algunos aspectos del estudio de una comunidad rural del Pirineo Aragonés Oriental. IFC. Zaragoza (en castellano en l'orixinal).

9 jun 2012

Crabitos de sarrio


Istas semanas son tiempo de zensos, nabesamos os mons rechirando sarrios ta saper cuantos bi n'ha. E nos trobamos con as nobedaz de a temporada: os nuebos crabitos que son naxendo en ista primabera, dimpués d'o zelo d'o agüerro pasato. Tiempos de disfrutar en a montaña.

As crabadas de fembras, crabitos e bella segalla descansan en rinconadas de tasca e peñas. Seguntes ban naxendo crabitos, en primeras no son mas que una guambra a o canto d'a suya mai, una guambra escura que tasamén se distingue cuan andan por a tasca, guambra arrimata a ras patas d'a mai, difízil de reconoxer mesmo con os prismaticos. Dimpués ban fendo conoxenzia, chugan, blincan, descubren o mundo, e se farchan guarderías; os crabitos chuntos chugando en un rolde más u menos inquieto, e as mais arredol, fendo de cleta imbisible. Asobén, as crabas más biellas son bel poco más alteras, aguaitando os periglos. Si bi n'ha, se debantan en un esbrunze y menan a crabada t'alto, a puesto seguro, en un inte.

Os segallos por a suya parti fan collas deseparatas de chobens inespertos, e os mastos ban sólos u en collas temporals. No ye raro que bel masto bixile una crabada dende una distanzia prudenzial, acucutando no más que a capeza entre as peñas, e que en caso de periglo replegue as fembras e os crabitos. Asinas lo podiemos beyer ista semana con una crabada en a Partacua... recuerdo una begata, en a benasquesa bal de Estós, en que un masclo bien pincho baixó dende as peñas d'a Gargallosa ta enfrontinar-se a una rabosa graniza que menazaba os crabitos d'a suya crabada. Con o peito por debán espachó a ra rabosa d'a tasca e, pasato lo susto, se'n tornó ta ra suya pinganeta a remugar.

Tamién puede pasar como en a foto. Os crabitos chugaban en una collada mientras as mais yeran debaxo, en a tasca, asperando que o periglo benise dende o cobaxo. En istas surtiemos por enzima, as crabas marchón e se quedón os pobres crabitos solos sin saber qué fer, mirándo-nos con cara de sorpresa.

1 jun 2012

A nebadeta e o garapatiello punchudo


O mierques nos ne baxemos ta Guara, amaitinó en un crenchoned entre arizons e pins, amán d'os Fenals, entre o lugar de Bara e a Guza; asinas claman en ixe puesto a ro que en o Semontano dezimos o Tozal de Guara. Abaixo, enta o Alcanadre, una boira cubillaba a bal. O sol acucutaba entre Cotiella e Turbón, as Treserols farchaban guambras enta o ueste e luzes enta o este, pintando nebers e terreños.

Con o cataluén e os prismaticos mirábanos ercos, bucardos que dende fa bels años biben por ixa sierra dimpués d'escapar-se d'o coto de Bastarás. Orixinals de Gredos, de una subespezie diferén a os que no fa guaire s'acotolón en Ordesa, pero a mesma que campa por os mons de Teruel e Zaragoza, combiben en o Parque Natural con dos milentas de crapas caseras furas, asalbachatas. No más plegar trobemos un bucardo - un erco masto -  de zinco u seis años con os cuernos 'de lira', e lo que, prou luen, parixeban tres pardas e un segallo. A meyo maitín s'adedicón a toziar-sen enzima de un cantal, e pudiemos parar cuenta que yeran cuatro segallos masclos de una e dos añadas. En un fenero a o canto de do yéranos, pastaba una parda, que asinas se claman as fembras d'erco.

En o sarrato que yéranos, entre as peñas, medraban matetas de chazinto d'os Perineus (Brimeura amethystina), bonica flor d'os Perineus, Mallorca e Croazia/Bosnia, azuleta. E tamién prou de nebadeta, Paronychia kapela, con os suyos petalos nacaratos, tresluzius. Ha una distribuzión parellana, dende os mons d'o Cantabrico dica o surueste d'os Alpes, en montañas. Asoziata a ista flor, e a atras d'o suyo chenero, bi ha un cuco, un garapatiello bien curioso, que puede beyer-se en a foto que ubre iste articlo, e do que astíbaxo fico atra foto con más detalle.
Ye o garapatiello punchudo,  Phyllomorpha laciniata; o de laciniata fa referenzia a ixas punchas irregulars que ha por tot o suyo cuerpo (si punchaz en a foto se tos ubrirá e beyerez millor o cuco).

Ye una espezie mediterránia, en sendito laso, dende Asia dica Canarias, chiqueta, de entre meyo e un zentimetro, con un comportamén que ye considerato unico en o mundo animal: a fembra mete os suyos güebos bien en a mata de nebadeta, bien enzima de atras fembras e mastos d'a suya espezie. Os que mete en a mata han más periglo de ser parasitatos por atros cuquez, os que cargan atros garapatiellos punchudos en a lomera gosan sobrebibir más. Ta poder tener ista estratechia, a fembra monta con más de un masto e mezcla o esperma en o suyo cuerpo antis d'a fecundazión, con o que no bi ha seguridá de quí ye o pai. E ixo que os mastos miran de 'apropiar-se' d'a fembra montando entre 20 e 35 oras cada begata!.

En fin, que mirábanos o mundo gran, os ercos, a Guza, as gleras e selbas con o cataluén, e yéranos posatos enzima de atro mundo, chicote, pero asabelo de raro e intresán. Pensábanos fer serbir en a camara o teleobxetibo e nos fizo onra o macro. Rematemos amostrando o culo a os ercos e a cara a os cucos, no sé quí s'espantarba más...