Ya fa años que soñaba con fer chiretas de marisco, güei be d'aber-ne por astí, pero seguro que no sapen tan buenas como yo me pensaba de nino

21 dic 2012

Zerbals miticos



Quedan pocos días ta que prenzipie chinero, o tiempo fredo en o que bellas espezies andan mirando de reproduzir-sen. Asinas o cluxigüesos u os zerbals... ¿Encara bi n’ha de zerbals? A lo menos bi n’eba.

Diz a bersión aragonesa d’o Libro d’o Trasoro (s. XIV), de Brunetto Latini: “Otra manera de lobos son que omne clama çerbal et otros lo claman lubrena que son pomados de negras tachas asi como la honsa, mas en las otras cosas yes el senblant a lobo. E es así de clara bista que sus oios pasan el muro e los montes, (...) e es la más olbidosa cosa que sía al mundo por que allá do el come su pasto e el guarda por abentura una otra cosa el olbida tantost lo que el come en tal manera que el no sabe tornar, ante lo pierde de todo. E si dizen algunos que bisto lo han que en su rostro nasçe una piedra preziosa que es clamada liguiris e esto conoxe bien la bestia misma según lo que los omnes dizen que el cubre su sombra de arena menuda por una imbidia de natura que tal piedra no benga a mano de omne”.

Os zerbals son una espezie (dos?) carnizera que s’amana más a ra criptofauna que a ra fauna reyal, tanto que, anque son muitos os espezialistas que son combenzitos de que encara bi n’ha en os Perineus no se conoxe a qué espezie poderba pertenexer. Óscar Arribas (2004) charra de una espezie “europeya”, Lynx pardinus (sensu lato, por no embolicar-lo más), que bibió en buena parti d’a Europa meridional e mesmo en partis de Asia amanatas en as que talmén encara i contine, e de Lynx lynx, una espezie muito más moderna benita dende Asia e que a o largo d’o Cuaternario ha ito espardindo-se u acorando-se en o continén seguntes crexeban u minguaban os chelos. En una de ixas, una raza más bien chicota baxó dende o norte enta os Alpes e os Perineus. Se gosa definir como Lynx lynx alpina e ye acotolato. A primera espezie ye más de selba mediterránia e sarda – o zerbal iberico autual -, e a segunda puyaba más por a montaña e as selbas umedas. Pero ya tos digo que, charrando d’a nuestra cordelera semos entre a fauna e a criptofauna. En os Alpes se’n han chitato zerbals de una subespezie oriental que ta según quí se aberban cruzato con o Lynx alpina.

En a cultura, manimenos, ha sito un animal bien conoxito: zerbal, lupo zerbal, gato zerbal...se puede sentir encara en muitos d’os nuestros lugars. Bi ha mesmo un dito que he sentiu en o Biello Aragón, Tomás lo replega en Sobrarbe e Mostolay en S. Pelegrín: “O lupo zerbal, que se chupa ra sangre e dixa ra canal”, dito que se podeba relazionar con o que raconta Lattini, que “olbida tantost lo que come en tal manera que el no sabe tornar, antes lo pierde de todo”. Intresán ye o que charra Pascual Grasa d’o suyo lugar, San Pelegrín (Mostolay 2001): “... n’a casa qu’está enfrente a ilesia, qu’está sapartada, pos n’icha casa teneban aparte o corral de casa (...) Y a consecuenzia d’una loba zerbal, iz que los arruinó, s’arruinó icha casa. O lobo zerbal, que se chupa ra sangre y deja ra canal. Y sin dembargo n’abeba otros que yeran carniboros, que se comeban l’arrés entero. Y n’iche corral que tienen camino a fuente, ¡iz que fizon una mortalera!...”.

He sentiu más begatas ixo d’os zerbals en corrals. A primera en os güeitanta un parién monegrino que se quexaba de ixos “linces” que ébanos chitato en a sierra e que dentraban en o corral, dica que mató bel par... no quise saber cosa más, bel día le’n tornaré a preguntar más tranquilo. La otro en As Bellostas, en os nobanta, un “zerbal” que se trobó un pastor dintro d’a paridera. A saber-lo.

Sobre o embolique lupo/lupo zerbal que tresmina o testo de Mostolay, Sophie Bobbé (2002) reculle un testo d’o sieglo XIX que biene a o caso: “O 13 de diziembre de 1640, Henry Thiebaud, o Fartués (‘Mangueur’) e atro fuen atacatos por una lupa zerbal (‘louve cervière’) amán d’Esteupes... pero a colla fue más zereña e a bestia fue matata e lebata ta ra billa...” e comenta: “Iste exemplo, bien istrutibo, mete claro o trafuque que bi ha entre o lupo e o zerbal (‘lynx’). Pero más que charrar de trafuque, yo charrarba de asimilazión. Pues ye por un esliz semantico que s’opera por a suma de iste par d’espezies que, ta rematar, no fan que una. En a luenga bernacular, se sape, o zerbal ye clamato ‘loup cervier’, o que no sólo marca sino refuerza o suyo parentesco imaxinario con o lupo. Istos dos animals han cualidaz comuns que ban dillá d’a tacsonomía zientifica. La uno ye canido e la otro felino pero comparten un mesmo rechimen alimentario y parixen ser os dos periglosos ta ra chen (si se para cuenta de iste testimonio, profés). (...) Ye claramén iste faxo de comberchenzias que lis bale ixa filiazión fitizia (...) Por un prozeso de asimilazión, de suma o zerbal de bella traza se fa o dople d’o lupo”. E isto como se beyerá en o cabo de iste escrito, ha ra suya importanzia. Por zierto, curiosa a coinzidenzia d’os dos testimonios sobre o mal que puede fer una lupa zerbal, no pas un lupo.

Brunetto Latini ye un complegaire que en iste asunto copia datos de Aristótel e d’a suya Istoria d’os Animals. Aristótel diz que a liguiris, a piedra preziosa d’o zerbal, o ‘lincurium’ ye a petrificazión d’os suyos pixaus, que enruena ta que no los trobe a chen. Halna-Kein (1995) sigue o bayo de ista parola dica a turmalina e o ambre de Liguria, bien alueñatos d’o zerbal os dos, que as embueltas meyebals adornón dica fer-los irreconoxibles.

Sobre a lubrena que tamién nombra Latini – luberne u luperne en o libro orixinal – se corresponde con l’oczitán loberna – a piel d’o zerbal que se comerzializaba en a Edá Meya. En os decumentos d’as güegas aragonesas d’o meyebo sin dembargo no biene más que “lobo zerbal”. Halna-Klein replega una opinión bien intresán sobre iste cabo, de Robert Delort (1978) : “En a Edá Meya pareix que deseparaban, en peletería, os zerbals chicos royos d’Europa ozidental, clamatos bien luserue, bien luberne, lucerne u lucrote, d’os grans zerbals grisos benitos d’o norte e d’o este d’o continén, aparexitos prou más tardi en o mercau, baxo o nombre de loss, u loess, luhs, lixinae pelles”. Serban, diz, o Linx pardinus e o Lynx lynx respeutibamén, o que nos remite a ra distribuzión debandita que espone Óscar Arribas. (A lucrota por a suya parti gosa descibir-se como un anteleo u antilope asiatico imaxinario. En os bestiarios meyebals aparixe chunta con a crocota, un can-lupo tamién imaxinario; d’o suyo cruze con una liona saldreba a lucrota. Os dos podeban emitar a boz umana. Istos mitos bienen a lo menos dende Plinio... ye curioso que en Europa bendesen piel de lucrota).

En os decumentos aragoneses, e tamién dillá igual en o costau gascón que por exemplo en o basco, as fuens escritas trafucan asobén istas espezies con leopardos, tigres u onsas, as ‘honsas’ que tamién salen en o testo de Latini. A onsa surte en os libros antigos en aragonés a begatas como tal, un felino de tachas negras que bibe en Asia, u tresmudatas en fembras de onso. En franzés autual ‘once’ ye un sinonimo d’o leopardo d’as nieus, en castellano d’o guepardos asiaticos e africans. Pero o suyo orixen ye ‘lonce’, benito dende o latín popular lyncea e iste de lynx, zerbal, con o que o zerclo se tanca atra begata. Por a suya parti, lynx serba parabra indoeuropeya relazionata con leuk, brilar, por os suyos güellos que tot lo beyen. Ye una ideya que biene en Aristótel e replega Latini. En a mitolochía griega emos a Linzeus, o piloto d’a nau Argos en a espedizión d’os argonautas, cualos güellos trabesaban as murallas e forataban as boiras foscas d’o zielo, u siga, o mesmo que o zerbal de Brunetto. Dende Grezia dica Irlanda, do se clama lug, igual que o dios zelta. Lug se bei fue cristianizato como san Lorién, con o que d’Irlanda semos de tornas enta Uesca...

A radiz lynx no ye fázil de trobar en aragonés, manimenos Ramón de Rabasón, de Benás, qu'eba bisto un zerbal cayito en un lazo en Paso Nuebo, en as añadas 70, deziba que en patués ye “llinse”. Chusto a l’otro costau d’a benasquesa bal d’a Escaleta ye L’Artiga de Lin, aranesa e que, ta bels autors biene d’a denominazión gascona d’o zerbal, lin, replegata en a bal d’Aspa, enzima de Canfrán.

Atra notizia d’os zerbals a publica o naxino Francisco Dieste y Buil (1803, 2ª impresión), bel año dimpués de que Asso declarase que en Aragón lo clamamos ‘lobo cerval’, que no ye raro en as nuestras montañas e selbas e que se puya ta os árbols: “el gato o lobo cerval es más pequeño que el lobo; tiene la piel como el tígre salpicada de manchas, la vista agudísima, y es el mismo que llaman lince”. Dimpués cuenta que o rei bosa a os guardas d’os betatos e selbas reyals “por el gato llamado cerval, que devora al ganado menudo, y la caza”. E reseña o concordato d’a billa de Lanaxa con Monegrillo, Farlete, Perdiguera, Alcubierre e Robres ta bosar 4 reyals d’archén “por cada lobo ó gato cerval” con a condizión de presentar as suyas piels debán d’a Chustizia de Lanaxa. Astí le’n daban un decumento que diz: “N. de N. Alcalde primero, y Juez Ordinario de la Villa de Lanaja, y su jurisdicción, hago saber a las Justicias, y Ayuntamientos de los lugares expresados al margen, como hoy día de la fecha, N. de N. vecino de N. se ha presentado ante mí, y baxo juramento ha hecho relacion, como en tal día de tal lugar, y en la partida de N. mató tantos lobos grandes, de cría, ó cervales, que me los ha presentado, ó sus pieles, de que se ha cortado la oreja para señal: por lo qual ordeno y mando à dichas Justicias, y Ayuntamientos, que en virtud de la presente dén y paguen a dicho N. tantos reales plata (respecto de ocho reales por cada grande y la mitad por el de cria, ó cerval) en cada uno de los lugares dichos, despachándole con la mayor brevedad; con que así se animará a perseguir animales tan nocivos, y Vms. Cumplirán con las ordenes de S.M. (Dios le guarde) y con las de nuestro concordato. Dado en Lanaja á N. de N. del año de N.”. Suponeba iste gasto 25, 30 y 40 libras cada año “y esto no obstante, no se verifica en estos montes la extinción de la mala casta” remata con desespero Dieste y Buil. Os tiempos cambean...

Caldrá pensar que ixos zerbals monegrins serban Lynx pardinus, e os d’a montaña o Lynx lynx alpina que nombra Óscar Arribas, u belatra espezie menos mediterránia. Amás de os lugars debanditos, he puesto charrar con chens que diz eban bisto zerbals en bels lugars d’a bal de Benás, en Santallestra, Biescas u Samianigo, entre atros, unos cosziens de que yeran zerbals, atros describindo un animal raro que suposo yo tenerba que ser-ne por a suya descrizión. M’alcuerdo de un par de ombres d’o Solano d’a bal de Benás que bidon en Labert un bicho con tacas escuras, pinzels en as orellas e trazas de gato; cuan les pregunté cómo yera de gran os dos coinzidión en meter a man a una altaria de bel par de palmos raditos, yeran os años 90. En ixos tiempos me plegón notizias sinconesas dende o propio Benás e de Sarllé. Más adebán en Santallestra charraban de dos zerbals, que a os años fue uno e luego denguno... chustamén en ixe lugar, un medico con fama de furtibo se bei cazó uno creigo que en os años 70. Dimpués de muito preguntar e rechirar, o cazataire ya muerto, me conbidón ta una casa en a que yera, por fin, a piel penchata en una parete, chunto a un sarrio. Cuan plegué ta ro lugar trobé una bonica piel de o que en guaraní claman “yaguar”, en Brasil “onza pintada” e en bels puestos de Mexico, “onza real”. Una pena.

Atra piel a consiguié un cazataire d’a bal d’a Baliera (creigo que yera), matato en a parti catalana d’a bal de Barrabés, en os 70. Le’n bendié a un barzeloní en o suyo día, e le tresbatiemos o bayo a os tres: cazataire, comprador e zerbal. Atra pena.

O nombre de lupo zerbal ye común en as luengas europeyas: Franzés (loup cervier), italiano (lupo cerviere), castellano (lobo cerval), alemán (hirschwolf = lupo zerbal), en a suiza germanofona (thierwolf, o mesmo), oczitán (lop cervièr u cervièr)... o mesmo se puede dezir, anque no ye tan común, de “gato zerbal”. Manimenos, a radiz lynx tamién se troba por istas e atras luengas europeyas. Ya se ha dito que lynx podreba benir de leuk, brilar. Sobre zerbal tot o mundo ha claro que biene de cervarius, isto ye de cervus, o zierbo. O normal ye que s’esplique porque ataca a os zierbos. Bel autor no lo tiene tan claro, e diz que se clama asinas porque as tacas d’o suyo pelache son como as d’os zerbons u crabitos de zierbo. Ya bede ser asinas. O caso ye que ista mesma radiz produz una cuasi omofonía curiosa, como en franzés pasa entre loup cervier e can cerbére, entre o zerbal e o zerbero.

Zerbero ye un mito griego, kérberos, 'diaple d’o puzo'. Como mito, o can que tanca as puertas d’o infierno, se puede trobar en a mitolochía de buena parti d'Europa. En as fuens griegas no he sabiu trobar relazión con o nuestro zerbal, pero a ran más cheneral bella cosa bi n’ha. Ye Dante o que describe a Zerbero con güellos royos e iluminatos de una luz soprenatural, e dende Roma dica Escandinabia bi ha una feble güega entre can e lupo cuan se charra de iste animal. Güega trencata en a debandita crocota, o can-lupo clasico. Son muitas as menas de zerbero de güellos brilans, como o hellhounds anglés, o gwyllgi galés, u o gytrash de “güellos que brilan como calibo rusién”. No ye raro que si bibe en o inframundo tienga os güellos como lanternas, que os suyos güellos “leuk” como os de un “lynx”. No será, pero ye una coinzidenzia ta parar cuenta, más cuan as dos parabras - lynx e zerbero - han un orixen mitolochico.

Güellos de zerbal que nunca no tendré si contino tanto tiempo debán d’a pantalla de iste ordinador. Au pues. 

Bibliografía:

ARRIBAS, Óscar (2004) Fauna y paisaje de los Pirineos en la Era Glaciar. Barcelona. Lynx Edicions.

BOBBÉ, Sophie (2002) L’Ours et le loup. Essai d’anthropologie symbolique. Paris. INRE.

DIESTE Y BUIL, Francisco (1803) Tratado económico en tres discursos. Madrid. Oficina de Benito Cano.

HALNA-KLEIN, Elisabeth (1995) “Sur les traces du lynx”. In: Medievales, nº 28, pp.119-128. Vicennes, Presses Universitaires de Vincennes.

MOSTOLAY, Chesús de  (2001) Acordanzas de san Pelegrín. Uesca. PUCOFARA – IEA.

TOMÁS, Chabier (1999) El aragonés del Biello Sobrarbe. Uesca. IEA

Publicato:

VIDALLER TRICAS, Rafel (2013) Zerbal miticos, en Fuellas lº 213-214, chinero-abril 2013, pp. 19-22. Uesca. Publicazions d'o Conselo d'a Fabla Aragonesa,
 

28 nov 2012

Ercos, bucardos e pardas



T’allá ta marzo, en a “Reunión sobre Cabra Montesa (Capra pyrenaica)” organizata en Zaragoza, Jean Paul Crampe, un artesano d’a naturaleza que treballa en o Perineu gascón, presentó una comunicazión en a que enformaba d’os treballos que, dende 1987, son empentando ta poder lebar bucardos ibericos ta ras suyas montañas. Ayer Le Monde trayeba una notizia en a que se diz que ta ra primabera d’o 2013 chitarán bucardos ibericos en os Perineus de Cauterets e d’o Ariège, amás de gallinetas montesinas (gélinotte de bois). Güei s’ha muerto de infarto o direutor d’o periodico.

O bucardo iberico ye a Capra pyrenaica, una d’as suyas subespezies, o bucardo perinaico, u bucardo sensu stricto, s’acotoló en Ordesa en o zaguer año d’o sieglo XX. Ista crapa montesina bibe por as montañas peninsulars, abundando por os mons d’o Matarranya e o Maestrazgo. Dende fa bels años ye espardindo-se y se pueden trobar ya en Zaragoza. En o Alto Aragón, manimenos, bels pocos animals ban estirándosen por a sierra de Guara asperando que os cazataires os dixen en paz y puedan plegar enta o norte. Si ixo ese pasau talmén a os franzeses no les ese caliu gastar asabelos de euros en ista operazión que anunzian. Pero qué bas a fer, bels cazataires son os mastos más mastos d’o mundo mundial, mastos que en cuentas de arrimar-se a femellas con educazión – no’n saben – se desfogan a tiros, zorreras e putas. Ye un topico, sí, pero masiau reyal ta ros bucardos; igual agora como lo fue cuan os acotolón fa más de zien añadas.

Bucardo ye o nombre más conoxito de ista espezie, tanto que, como ‘sarrio’ gosa emplegar-se en castellano ta fer referenzia a ra subespezie d’os Perineus que ya no ye. A parola sirbe ta ros mastos e ta ras crabas, pero me pienso que no siempre fue asinas. Tos copio a dentrada de un articlo qu’escribié fa bels meses:

“Parda: A distinzión de fembras e mastos ta ista espezie nos remite a un nombre común chenerico desusato ‘crapas’ (pardas), cualos mastos son como bucos grans, ‘bucardos’. Asinas se puede beyer en CABANES (1832) cuan escribe d’a montaña pandicuta: “se ven en él las Cabras Monteses y sus machos, llamados Bucardos por los naturales... Las Gamuzas, conocidas en el país con el nombre de Sarrios...”, u siga, mientres ta ros sarrios no nombra que bi ha ‘crapas’ e ‘mastos’, ta ros bucardos espezifica que ye nombre d’os masclos. Antiparte, iste nombre de ‘parda’ creigo que ye en l’orixen d'o emplego de ‘pardo’ ta zierbo en aragonés moderno: bi ha dos fuens, de Ballibió e de Linars de Marcuello. A primera ye de KUHN (1966). Ta Kuhn ‘pardo’ ye zierbo, pero en os años d’o suyo estudio os zierbos yeran mui luen de ixa redolada, en a Serreta Negra de Fraga, e no bi ha datos istoricos d’a suya presenzia en a zona (preistoricos sí). Ye en o cabo d’os años 60 cuan se chitan zierbos de Toledo en os mons de Agüero, Santolaria e Luna, amás de en a Garzipollera, por lo que ye difízil que ixe ‘pardo’ se referise a un zierbo. Tampó no eba zierbos en Sobrarbe en as añadas d’a rechira de CORTES & MARTÍNEZ (1993), en 1976 e 77, e de feito ROHLFS (1985) reculle ‘pardo’ ta “cabra montés” en a mesma bal. Antiparte, mientres que as crapas de ista espezie son pardas, en os bucardos ba crexendo una zona negra que os carauteriza, e asinas o adxetibo ‘parda’ fa contraste cuan se mira de distinguir fembras de mastos, si no, ye poco definitorio (fren a sarrios, cuerzos u en o suyo caso zierbos). Me pienso que os dos datos de ‘pardo’ han pasato un prozeso masclizazión: en do se deziba ‘parda’ ta ra fembra se apuntó ‘pardo’ ta ro masto – o chenero ‘neutro’ -, e a ‘crapa’ se tornó ‘zierbo’ (ipotesis que, consultata con uno d’os imbestigadors reseñatos que replegón a parabra ‘pardo’, tiene como posible). A otra parabra ta ista espezie, ‘erco’, pareix más chenerica, e asinas se puede pensar en un rezetario antigo benasqués, de casa Sort de Ansils, en o que s’esplica a rezeta de ‘erco mechado con té de roca’ (cal parar cuenta que ye millor, ta guisar, a carne de crapa que a de buco). Como curiosidá, erco – seguntes me suxirió Francho Rodés – pareix emparentato con ‘alze’, que ye familia de l’anglés ELK (ELCH alemán, ELG escandinabo, MERRILL (2009)), parabra orixinal tamién ta zierbo; ta bels autors se relaziona tamién con a parabra griega de zierbo ELAPHOS, con o que a relazión ‘pardas’-‘zierbo’ que en aragonés moderno bede ser una errata se torna orixinal rechirando en as etimoloxías. En bella isla italiana de influyenzia griega, se diz ‘irco’ ta Capra (Juan Herrero, com. pre.)”.

Ye curioso lo rastro cultural que as chens que fan/femos as rechiras dixamos cuan os datos pasan por o porgador d’a nuestra formazión. E no sólo con o asunto d’os pardos; bi ha qui esfiende con rasmia que os bucardos ibericos que bi ha en Guara se cruzan con as crabas asalbachatas, montesinas pero d’orixen domestico (Capra hircus) que campan por os mesmos puestos, e que isto ye un problema. Ta plegar a ista conclusión, que obia os más de 6.000 años en os que as dos espezies han combibito en tot o territorio que clamamos Aragón, fa falta creder que o conoximén ye una flor que ha naxito con nusatros e que toz os nuestros debampasatos yeran innorans, no porque se faya alusión a os nuestros pariens sino porque se tiran conclusions sin molestar-se en mirar ta zaga, en o que ha puesto pasar antis de que esen naxiu as nuestras agudas tozas: Glorioso san Bernardo, que con augua e tierra fizo bardo. O ebidén ye que si buquen entre espezies o resultato nunca no ha sito importán.

Ye de más nombrar que buco e bucardo son parolas emparentatas con o chermanico cualo bayo puede seguir-se en atras luengas europeyas, asinas o bouquetin franzés, o steinbock alemán u o stambecco italiano.

Erco por a suya parti pareix que biene dende o latín, e se puede trobar en bellas luengas d’o sur d’Europa, dende Galizia dica Italia con o apunte debandito d’a suya relazión con a parola ‘alze’. En os meyebals Fueros de Aragón, o Vidal Mayor, escrito en aragonés pero con sinonimias castellanas debitas talmén a o prozeso de “aculturazión” d’o sur d’o reino, aparixe como “ercum, es a saber cabrón salvage”. Ignacio de Asso, en o cabo d’o sieglo XVIII charra d’os ‘ircos’ de Plan, parola de Saroïhandy replega en a mesma bal a prenzipios d’o XX. Por un regle son difízils de deseparar d’os sarrios en os escritos biellos pues gosan benir os dos como ‘cabras monteses’. Bi ha pocas eszeuzions, una ye o diario de un biachero que en 1794 nabesa o Alto Aragón e diz de Bielsa: “Se crían jabalíes, algún oso, cabras monteses y otro animal que llaman Ysarzo, cuyos cuernos son muy pequeños en figura de gancho con punta sumamente delgada, y lo usan los albéitares” (Buil Giral, 1977).

Ta ra mía sorpresa, ya fa bels años, charrando con un lolo de Benás me deziba que os ‘ercos’ u ‘bucardos’ se cazón en ixa bal dica bien dentrau o sieglo XX, arredol d’os años d’a guerra de Franco, muito dimpués de que se tenese por acotolata a espezie en a zona (1910). Emplegaba erco e bucardo como sinonimos, talmén como pasa agora con as parolas ixarso (benasqués) e sarrio (aragonés común). En ixos mesmo años, entre os güeitanta e os nobanta, un montañero afincau en Benás grabó con a suya camara a unos ‘bucardos’ en o costau de Luchon. Siempre he pensau que fue una primera preba de introduzión d’a espezie en Franzia sin suerte.

Más de uno abrá parato cuenta que o bucardo d’a foto ye raro, no ye ni perinaico ni iberico, ye un bucardo alpino (Capra ibex) de un mon enzima de Chinebra, en o costau franzés d’a güega. Os ercos d’os Alpes estión tamién en as tres pedretas dica que o rei italiano Vittorio Emanuele II emparó a zona baldostana d’a Valsavarenche – ta cazar-lo el – e los salbó d’a muerte. Dende astí s’espardión por o resto d’os Alpes.

De gambada por a Valsavarenche en 2010
Buco en aragonés ha una estensión lecsica e metaforica importán. Buquir, montar o buco a ra crapa, ye tamién o que fan as presonas, más que más as que son buquideras, anque en iste caso bi ha atras formulas ganaderas (turideras, berrondas, e tamién os berbos marezer u engallar). En a chobentú, cuan semos más bucos, nos aduyan as bieras e atros espritos d'o bin a desinibir-nos ta mirar de engallar, encara que siga enzima de una aldiaga como deziba un amigo de Salinas. En ixo os chobens s’amanan ta os cazataires puters d’os que charraba antis. Antiparte, bock ye una mena de biera rezia orixinal d’a ziudá alemana de Einbeck que a etimolochía popular ha asoziato con os bucos e que tanca ista ispirazión metaforica de bucos y ordios.




As etimolochías populars no siempre son tan crudas. A italiana isla de Aegilium, isto ye d’as crapas, se’n combirtié por iste sistema en una paradisiaca isola del Giglio, d’os lidios, paradisiaca dica que o buquizo de Schettino estampó o suyo tresatlántico, o Costa Concordia, cuentra ras peñas...




 








13 nov 2012

Tiempo de Glan



Iste maitín me'n so ito de gambada por un caxicar de Tierra Biescas. Feba sol e buen estar pero plebeba, a cada garrada se sentiban cayer chislas ta o solero, pero no yeran d'augua, ya tos digo que feba sol, sino glans. Os caxicos son fartos de glan, asabelos de glans rezios, plenos de sustanzia. Dimpués de una primabera e un estiu secos denguno no nos podébanos pensar que con as auguas de agüerro os fruitos d'a selba se fuesen a apañar, pero béde-te-me que plegata a ora d'a cullita os caxicos de ista redolada fan goi de rebutiens como i son.

A cada garrada plebeban glans, e de cabo cuan esbolastriaban os trucazos con a papada plena. Chabalins, mincharras, taxugos, gais, to ro mon ye plenando as tripas ta parar o ibierno. Encara remero o zaguer onso perinenco que campaba por a bal de Benás, en os años nobanta; a zaguera añada que supimos d'el s'estió ta ra primabera por o paco d'o Turbón, entre rallas, fabosas e tascas, pero en agüerro baxó ta ro solano, a ra bal de Lierp, buscando glan, fendo sebo con o que encadar-se ixe ibierno. No tornemos a saper cosa, no tornó ta ra Basa de l'Onso e ta Paderna, que ye por do soleba estar-se, talmén petó de biello. Ixe mesmo año amanexié Giva, una onsa eslobena por a Maladeta. Bueno, que m'esbarro....

A parola glan ye latín tarcual, de glans glandis, e con o mesmo senificato. Por o suyo parexito ya en latín s'emplegaba ta clamar a o cabo d'a pixa, e d'o achiquidor glandula abemos o aragonés grandoleta. En franzés glan sirbe tamién ta fato, e glandeur u glandeuse ye galbán, una presona que no fa cosa. Por istas redoladas, manimenos, femos más onra a o fruito d'o caxico, u d'a carrasca - a lezina -, u d'a coscollera - a coscollina -, pues son o pasto que han minchato e minchan os tozinos u mesmo as güellas, encara que una begata sintié que a istas les puede fer mal prebo. U ta ra chen, mi mai siempre deziba que minchaban 'billotas dulzes', de 'carrascas dulzes', as que dan glans buenos de minchar. A ra cullita de glan la clamamos tarcual, 'glan', isto ye, no bi ha muitos glans sino muito glan, igual que no bi ha muitas fabetas sino muita fabeta, si charramos d'o fruito d'os faus. Ista añada bi ha muito glan, ya tos lo digo. Amás de glans, en os caxicos gosa aber galas, unos pitos bien redondos produto de unos cucos que fican en chemas u fuellas os suyos güebos. Encara que glan e gala se fan un aire, gala biene d'o latín galla, que da en  franzés gale e galle, y en aragonés, amás de gala, gallarota, que desbarra encara más ta dar bailaranas e bailarotas...

Antiparte, como dizen Astérix e Obélix en a Residenzia d'os Dioses (ai! a literatura clasica... ya pué quedar Uderzo e no ixe catén de Günter Grass, que me s'ha fincau a nobela 'A Rata' e no saco treslau...), bueno, como dizen os galos, en un glan bi ha un caxico rezio. Talmén por ixo, por o simbolismo d'o caxico u por a bonanza d'os suyos fruitos, os glans se troban reproduzitos asobén como alfayas - os pendiens tradizionals - u en esculturas. Dimpués de fer a foto que ubre iste escrito he parau cuenta en o parexita que ye a ista talla de San Chuan d'a Peña que fico astí baxo. Pasan os sieglos e nos sorprenden as mesmas cosas... Que plantez fuerte.


2 nov 2012

Bandada de Gurrions Blancos



O agüerro, con a suya color sora, cubilla ro mon. Día par d’otro as tucas amaitinan enfarinadas por nieus que ban e bienen seguntes barian as temperaturas, encara templadas. Manimenos, a punto ro día firmes chelatas te fan os didos güespedes, no agana cullir o tocho, as mans se refirman dintro d’as pochas e o cuello en o forro polar.

Pero bueno, cal puyar, semos en o tiempo de zensos de sarrios, o de sanmigalada, en o que ye más fázil trobar os mastos. Ta ra primabera son chitaus e amagatos por as rallas e os pazinos, allora ye más fázil contar as crabatas de fembras e crabitos, agora os masclos.

Rechirando con os prismaticos por as palas d’as Peñas d’Aso, en o Puerto Biescas, una bandada de paxaros buela de tascón a tascón, en o canto d’a parete. En cada bolito esclatan un terzenal de tacas blancas, como luminetas intermitens. Son os gurrions blancos (Montifringilla nivalis); cada begata que ubren as alas amuestran a color blanca d’a parti inferior; cuan as tancan domina a color parda e asinas, como cuan ta l’agüerro as tremoletas combinan o royo e o plata d’as suyas fuellas mobedizas, un semaforo blanco e pardo siñala os dondíos d’una ‘boda’ d’urions bllancos, como se conoxen en Benás.

Ye un paxaret bien parexito a un gurrión normal, menos por as partis blancas que ha en as alas e a coda, más amplas por a parti baxa como ye debandito. Ta ro agüerro e ro ibierno se chuntan en bandadas, siempre en a alta montaña. Minchan cucos e bexetals, asobén en o canto de conchestras e nebers, por o que ye más fázil beder-los por enzima d’os dos mil metros. No han guaire medrana d’a nuestra espezie, aprobeitan a presenzia umana ta trobar recursos, como fan muitos animals d’alta montaña: minio, taril de Canfrán, pintaparet... Ye por ixo que ta l’ibierno no se fan raros en os parquins d’as estazions d’esquí, e tot o año en puestos altos con restorans, como en as terrazas d’o Midi de Bigorre, u conzentrazions de chens, asinas o cobalto d’as Tres Serols, a 3355 m. Ye más fázil de trobar en montañas calzinas que de ferriza u metamorficas, más de Ordesa que de Maladeta, por exemplo.
Bibe en as montañas d’o arco alpino, dende o Cantabrico dica Asia, encluyendo profés os Perineus e os Alpes. Os suyos nombres populars lo contimparan con os gurrions, como en o caso aragonés, con os pinchans (italiano Fringuello alpino), u ro relazionan con o suyo meyo, a nieu: niverolle en franzés, snowfinch (pinchan d’a nieu) en anglés, equibalén a os gascons oseth deras neus (paxaro de ras nieus) e pinçan de montanha e a os sardos fringuel ëd la fioca e schinsun ëd muntagna, pinchán d'a nieu e pinchán d'a montaña. Tamién paran cuenta d’a suya color blanca, como o catalán pardal d’ala blanca. En aragonés, o 'paxaro d’a nieu' nombra a aus que, cuan o fredo e a nieu aparixen por os lugars, s’amanan ta ra calor d’as costruzions umanas, dende o pintaparet a ro papirroi u ro engañapastors. O gurrión blanco, manimenos, no gosa baxar tanto, prefiere quedar-se por os altos, con a gallina blanca u a paniquesa blanca, o minio.

Mientres que puyamos, os gurrions ban benindo dende as Peñas d'Aso enta ras peñas Gabacha e Borreguil, fendo-nos compaña. Nusatros imos apuntando cada sarrio que campa por ixas rinconadas, almorzamos fren a ra espelunga de Zarrambucho. Bel cluxigüesos traza una raya royisca por o zielo, una fembra de istas alicas-güeitres - Gabardera se clama - pinta de narancha una pinganeta de Peña Retona dende a que nos aguaita sin brenca de prisa. O sol fa buen estar, a tasca se'n ba deschelando, pero no más a parti alta, se fa esbarizadera; baxando me pretaré una buena costalada con a florita babada. De tornas ta ro auto me lebo o remero d'os gurrions blancos e una carga de bardo...



19 oct 2012

O Pichallo Cristo




Plebe como cal, encara no beben a ficamorro os anchelez, como le gustaba a o mío pai, pero plebe. Me'n he remerato de un articled que publiqué en as Fuellas lº 206, fa bels meses, e que biene a cuento. Lo fico astíban:

“Yo credeba que cuan plebeba, yera Chupiter que pixaba en un porgador” As Boiras d’Aristofanes [1]

Fa bella bentena d’años, estando con o amo de casa Puimedón d’o Pueyo Boleya, a o canto d’a casa suya e mirando enta o ueste, me dizió: ya plebe por o Pichallo Cristo. As boiras yeran pretas en a parti de Fuenfría e o Puxilibro, en a sierra de Lobarre, me charró que astí siempre s’aturan e plebe, por ixo o nombre de Pichallo Cristo. Lo mesmo se diz d’o fundo de Ballibasa, Espín e Fandiello, conoxito en cheneral como “pichadero” “pichallo” [2] u “orinal” de Cristo. Atros “orinales”, castellanizatos, son l’Orinal de Biu, en a Sierra Ferrera, l’Orinal de Dios en Cotiella, l’Orinal de Cristo en Colungo, Pineta (Bielsa) y San Chuan (A Fueba) u l’Orinalico de Cristo en Balpalmas.

Por un regle se trata de ziercos de montañas que se troban en meyo d’a zirculazión d’as boiras, produzindo plebias orograficas. Asinas, a esplicazión d’a mayor plubiosidá entre Rasal (809’9 mm, en o cobaxo norte d’o Pichallo Cristo de Lobarre) e Xabierre Latre (749’8 mm, situgato más enta o norte, por o que o “efeuto mazizo” ferba pleber más astí que en Rasal), la esplica Javier del Valle [3] por “una mayor fazilidá ta ra dentrada d’os aires umedos d’o NU por o pasiello que queda a o N d’as Sierras de Salinas e Sto. Domingo que asinas reduz o efeuto de guambra plubiometrica”. As boiras bienen dende o NU, dentran por a bal de Rasal e tienen que puyar dende os 695 m. enta ros 1595 m. d’o Puxilibro dixando as suyas auguas por o camín.

Ninot, Romo e Sesé [4] (1993) escriben: "La sabiduría popular denomina a la cumbre de Sierra Ferrera "el orinal de Víu", por su forma y porque puede descargar una gran tormenta en esa zona y no caer ni una gota en Campo" (tarcual se puede leyer en a obra de Moisés Selfa (2003) sobre Toponimia del valle del Ésera, p. 20).

Gonzalez e Navarro [5] cuan charran d’a Ballibasa escriben: “Estando o mazizo de Santa Orosia tancando a bal por o N y a sierra d’o Portiello e Picardiello por o sur, a bal queda a tresaire d’o N e as prezipitazions plegan no más que por o E con os frens atlanticos e con tormentas estibals que se fan en o cabo d’a bal (a frecuenzia de istas tormentas fa que a ra parti E d’a bal se l’aiga clamato siempre o pichadero de Cristo).”

Lo mesmo esplica Chesús de Mostolay [6]: “Orinal de Cristo. m. Con iste nombre ye conoxito o lugar de Colungo, por o muito que en el plebe (encara que en o resto d’o Semontanao no lo faya) (Se diz de atros lugars de Aragón, por exemplo a Balpalmas, en as Zinco Billas, se le conoxe como o “orinalico de Cristo” por a mesma razón)”.

Viñas Rubio [7] define ta ro castellano “orinal” como “puesto en do plebe asobén (por exemplo, o “orinal de Gredos”, situgato enta o sur d’a probinzia de Ávila,...)”. Atros pichallos peninsulars (“orinal”) son Santiago de Compostela u Barcelona. En catalán “orinal de Deu” s’emplega amás de ta Barcelona, ta Berga u ta ra zona d’o Estany Gento.

En franzés trobamos un emplego parellano, en iste caso con “pot de chambre” (pichallo). A ziudá de Rouen se conoxe como o pot de chambre de la Normandie, u de la France “a causa d’a reputazión errónea de ser a más plubiosa d’as billas normandas e asinas biene en as postals de 1902”, seguntes a web d’a ziudá. S’emplega tamién como adxetibo, he asinas lo he leyito sobre as Azores u Galizia (“le pot de chambre de l’Atlantique”, “le pot de chambre de l’Espagne”). En anglés por a suya parti, esiste a espresión “pissing down” (pixar t’abaxo) ta espresar plebia rezia.

Dezaga de un pichallo de Cristo, como esplica Ninot et al. (op.cit.) no caye gota, se produz una “guambra plubiometrica” con aire, ye o conoxito como “efeuto foehn”. Cuan bienen os frens d’o NU as bals franzesas se plenan de boiras que ploran seguntes puyan enta ra güega. Dende o sur se beyen as boiras cayer enta ra bal y desfer-sen, son as boiras gabachas, a raca de Canfrán u a gorguera de puerto de Benás (asinas, a foto d'alto, boiras grasas d'o norte que s'estampan cuentra o Turbón, e dixan aire en a parti sur, d'as bals de Lierp e Bardaxí).

E debán d’as boiras, aire. Ye curioso que en aragonés podemos trobar tres azezions diferens d’o mesmo aire produzito por o efeuto foehn: a climatica, a lingüistica e a medezinal. A situgazión climatica más normal ye o zierzo u aire de puerto, aires de NU que corren dende a güega enta ra bal d’o Ebro desecando o país (encara que o zierzo sensu stricto no ye un aire calién sino a consecuenzia d’a situgazión de una baxa atmosferica en o Mediterráneo e una alta presión en o Atlantico). Por a parti lingüistica charramos d’o fagüeño, aire d’o SU calién, deribato d’o latín favonius, que ye tamién l’orixen de foehn, föhn (Italia, Franzia), favonio, fuogn (Suiza) e que mesmo da nombre a o ixecador de pelo en alemán, föhn u fön. Antiparte, dende o cabo medezinal, o foehn ye demostrato que produz malotías meteorotropicas como depresions, que mesmo son tenitas en cuenta en a lexislazión suiza como atenuadors. Iste aire calién se asozia en o Sarrablo con un bochorno de S u SE que da mal de capeza, como o caso que describe J.C. Molina [8] en o lugar nabarro de Lekaroz entre o 24 e o 25 de agosto de 1999.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] Aristofane (1762) Comedies grecques d’Aristophane traduites en françois (...) par Madame Dacier. Chez P.E. Richter, Altenbourg.
[2] Asinas lo he replegato en Espín e Samianigo
[3] Del Valle, Javier (1996) El Clima del Prepirineo Central y Occidental aragonés y sus somontanos. Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón, Zaragoza.
[4] Ninot, J.M, Romo, A.M. & Sesé, J.A.(1993) Macizo del Turbón y Sierra de Sis: Flora, paisaje vegetal e itinerarios (Prepirineo Aragonés). Naturaleza en Aragón lº 6, Gobierno de Aragón, Zaragoza.
[5] González Sarasa, J.A. & Navarro López, J.M. (2004) Toponimia de Ballibasa. Col Yalliq, Comarca de Alto Gállego. Chaca.
[6] Mostolay, Chesús de (2007) El Aragonés en el Somontano de Barbastro. Aneto Publicaciones, Zaragoza.
[7] Viñas Rubio, José Miguel (2006) “Arcaismos y otras particularidades del lenguaje meteorológico popular”, en Revista del Aficionado a la Metorología lumers 36, 37, 38 e 39. (http://meteored.com/ram/).
[8] Molina García, Juan Carlos, Viento y Salud Mental. Efecto foehn y vientos desérticos, en http://www.observatoriometeorologicounam.com/articulos/Viento_y_salud.pdf.

8 oct 2012

Engañapastors


Plega o agüerro, as tascas de puerto se meten soras, o berde s'esbafa e o siso u narrón (Festuca skia, F. scoparia), ixa yerba punchuda d'a montaña, se ixeca, queda dura, esbarizadera, mesmo periglosa cuan as pantas s'enclinan, cuan pasamos por palas e canals. A poca color que se bei ye a de bel par de flors: o escusabrendas (Merendera pyrenaica), e o engañapastors (Crocus nudiflorus). Ta muita chen son bien parellanas, pero a poco que paremos cuenta beyeremos que a primera no ha trallo, naxen os petalos dende o solero, mientres a segunda ha un trallet de meyo furco - 7 zm. más u menos - en o cabo d'o cualo se'n ubre a flor. Ye flor de agüerro pero ta ra primabera bi n'ha dos flors más d'o mesmo chenero: Crocus vernus subsp. albiflorus (en a foto d'abaxo, feita en Canziás), e Crocus nevadensis subsp. marcetii. Son más clariscas, u blancas sin más. Vernus ('primabera') ye endemica d'as montañas d'o zentro e sur d'Europa, nevadensis ye iberoafricana, anuqe a subespezie no más medra que en o prepirineo meridional. O engañapastors de agüerro ye propia d'o NW de Franzia e norte d'a Peninsula Iberica.


En fin, o caso ye que, como cuentan por Sobremón, yera un pastor una mica estalentau con as güellas, por o puerto, pa istos días d'agüerro e, dimpués de minchar de rezio se fizo una clucada de ixas que se sienten os ronquius por a punta Erata. Se rebelló por fin, cuasi sin d'esmo, e puyó dende a caseta t'alto por a tasca a cosirar o bestiar. Puyaba e bedeba as floretas lilas cuan le bino a ideya de que tanto eba dormiu que ya s'eba pasau o ibierno, que ya naxeban as flors con a primabera. Sin pensar más, chifló a ro can ta que chirase as güellas y as puyó bien alteras. Dimpués, canso, tornó ta ra caseta, zenó e se chitó. Ixa nuei binon boiras fredas dende a güega Franzia e, en metá d'o escuro pretó a nebar como si fuese chinero. A l'otrol día as metaz d'as güellas yeran muertas por a montaña y, dende allora, a floreta d'agüerro se clama engañapastors.

Crocus ye o chenero d'o zafrán. En os decumentos meyebals se puede beyer que pasaba muito zafrán por as güegas d'o reino, trayito dende as sierras de Teruel u dillá. De cabo cuan, es os libros bienen partidas de "zafrán borde". Ye bien posible que iste atro zafrán siga o nuestro engañapastors, e que aquí fesen igual como feban con atra espezie d'o chenero en o reino de Mallorcas, as Illes Balears.

E cuento contau, por a chaminera enta o tellau. Feliz agüerro.




13 ago 2012

Izarbe, a cholibeta e a reyalidá





Me clama Miguel dende Tramacastiella, una pedregada ha esparau un niedo de cholibetas. A suya filla Izarbe ha trobato una biba e atra muerta, a o canto d’a casa suya, baxo una marrosa de caxicos. Cubillan a ra superbibién con muito mimo dica que plego t'astí e a replego. Charraba de niedo, pero en o caso d'as cholibetas, como en as demás aus nueiturnas, charrar de niedo ye una mica desaxerau, aprobeitan foratos en arbols u parez pero, como gosa pasar entre as aus nueiturnas, no fan un ‘niedo’ como cal, e asinas pasa luego, que s'estalapizan parete u trallo abaxo.

Astí, por o solero, o más fázil yera que rematase en o garganchón de bel mixino, lo baxemos pues enta La Alfranca, que ye o puesto en do se fan cargo de istos azidens.

A cholibeta ye un au más u menos común en Aragón, encara que no gosa trobar-se en os Perineus por denzima d'os mil metros de altitú. En o Atlas de aus d'Aragón diz que se'n han trobato dica os 1.200 m. Iste que salbó Izarbe, manimenos, criaba a 1.240 m. Un buen dato que me remera o bobón que nos pasó bolando por denzima en o puerto de Chaca, a 2160 m, fa bel par de semanas.

En a foto no se bei porque ye una cría, pero o más carauteristico de iste bobonet son dos 'orellas' que le salen t'alto, en a capeza. Y encara más que as orellas, o suyo canto, un 'quiuc' acuto que resuena en as nueis de muitos paisaches aragoneses. O suyo nombre zientifico, Otus scops, se gosa esplicar por un otus que dende o griego pasa a o latín e que define as orellas debanditas. Scops ye cosa de Aristoteles, e a yo me remera una onomatopeya d'o suyo canto. En aragonés tenemos 'clluc' en Benás, 'cluc' chistabín, tamién onomatopeyicos, u 'tudo' semontanés (tud!), semellán a o 'tudan/tutan' gascón. E aquí biene a custión d'a reyalidá: fendo encuestas en Samianigo, fa tiempo, me trobé que a chen identificaba o suyo canto con o de un zapo e no con a cholibeta. En gascón, chustamén, 'tudan' e 'chot' sirben ta dos espezies bien diferens; a cholibeta e un zapo chicote - Pelobates cultripes - con o que comparten o suyo amor por a luna, presenzia estibal e canto. Ye paradoxico que, por ser un zapet d'a nuei, siga chustamén chenta de cholibas e muchuelos.

Atros nombres aragoneses refuerzan ista reyalidá confusa. Son aus nueiturnas, que no gosan beyer-sen, e os nombres de cada espezie d'a colla sirben ta una e ta otras sin deseparazión clara. Asinas pareix que pasaba en griego, en latín e pasa en as luengas modernas. Trobamos sinonimos como 'chut', 'crabero' 'craberet', 'choliba' u 'oliba', que por un regular fan referenzia a Strix aluco (crabero), Asio otus (craberet), u Tyto alba (choliba, chuta), En gascón o más normal ye clamar a ra cholibeta como 'chot/choc/chota", asinas mesmo en catalán, parexito en piamontés e corso. ¿A etimolochía? talmén atra onomatopeya. Como curiosidá, en a mía casa, Tyto alba yera 'choliba' ta ra mía mai, 'chuta' ta ro mío pai.

Se puede embolicar más isto d'os nombres. Bi ha una choliba sudamericana, una choliba neotropical cualo nombre zientifico ye Megascops choliba, isto ye, 'gran-cholibeta choliba', u siga, choliba si más. A denominazión fue cosa de Louis Jean Pierre Vieillot, en mil güeitozientos dezisiete. Una ocurrenzia que le bino de leyer a o primer autor que la eba descrito, o semontanés Félix de Azara. En o suyo libro "Apuntamientos para la historia natural de los páxaros del Paragüay y rio de la Plata. Tomo I" (1802), escribe: "De la chóliba. Ya dixe que los Guaranis llamaban Urucureá y los Españoles Mochuelo à este páxaro y el precedente, y que como no son Mochuelos de los de España, dí al anterior el nombre güaraní. Al presente aplico el de Chóliba, porque así llamaban en mi pais siendo yo muchacho à un páxaro de la familia, que segun quiero acordarme era muy cercano a este". O nombre propuesto en castellano ye 'autillo chóliba'. Pa qué quiers más.

(Publicato en Fuellas lº 210-211, chulio-otubre 2012 Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca, planas 22-23)

4 ago 2012

De Arnica e Arnicas


A arnica ye una flor que crexe en os Perineus en o piso subalpino, en tascas u zerclos ubiertos de pinadas negras, ye rara. Me refiero a ra mata que ha de nombre zientifico Arnica montana porque, si preguntaz por os lugars á chen que sepa de istas cosas, en toz tos dirán que astí tienen arnica. José Pardo Sastrón (1895) ya escribiba en un articlo tetulato Arnica de Aragón: "Tasamén bi ha mata medizinal más frecuente que o Arnica, en Aragón, a lo menos, ista ye a opinión normal entre o bulgo. Preguntaz por ella a ras chens que se ocupan bella cosa de yerbas, y encara a bels profesors, e toz por un regle acordes tos dirán: Sí; ixa mata se cría aquí, en o nuestro mon, en tal campo u en tal mon le'n he bisto siempre cullir a o farmazeutico tal u cual. Remero que ferá bels sesenta años me l'amostrón en un marguinazo, no luen d'o mío lugar (Torrezilla d'Alcañiz).: Aquí tiens, me deziba un profesor zrujano, a famosa Arnica u Tabaco de montaña; o farmazeutico D. Fulano, me l'amostró ya fa muitos años..." u siga, que en o sieglo XIX yera asabelo famosa. En o  Alto Aragón bella dozena de matas se nombran, y emplegan, como arnicas, e asinas pasa en o resto de Europa.

Ye fázil confundir-las. Más de uno, si la conoxe, pensará que a foto d'alto no ye de Arnica montana, pues as brauteas - as fuelletas que se beyen a metá trallo, no crexen a o mesmo ran, como corresponde, pero ye una de ixas eszeuzions que ha a naturaleza. En o cobaxo de iste charrazo he meso una 'arnica' de Yesero, en ista caso d'a espezie Senecio doronicum.

Ye curioso que o nombre de arnica siga cuasi unibersal, se clama asinas en as luengas de Eurorasia - a suya aria de distribuzión -, dende o portugués dica o chaponés u o coriano, pasando por o ruso, persa, turco, urdo, alemán, anglés, italiano... quemisió. Me pensaba yo, por ixo, que yera parola biella de biello sustrato y emplego igual de unibersal, pero pareix que no. A farmacopía clasica no diz cosa d'ella, cal asperar seguntes se gosa leyer a Matthaeus, en o sieglo XIV que charra de 'arnich'. Matthilolus, en o sieglo XVI, rilata que cura os moratons de trucos e cayitas e dimpués, con trafuques entre os autuals cheners Arnica e Alisma, dica o sieglo XX. Como curiosidá, Hildegarde de Bingen, en o sieglo XII, diz que «Cuan un ombre e una muller son enamoratos, si beluno mete arnica sobre a piel de una de istas presonas, cuan a arnica se seca se tornan locos de amor dica perder o esmo». Nadie dimpués ha dito cosa sobre ista facultá.

Fue en o sieglo XVIII cuan a arnica se fizo famosa como remeyo, cuan se 'descubrió', y cal pensar que ye en ixe sieglo cuan o suyo nombre s'esparde por todas as luengas conoxitas. Por lo que se bei, a suya fama sobrepuyó a ra que teneba o pericón (Hipericum spp.). Dizen que o suyo orixen ye en ptarmica, 'que fa estornudar', dende o griego (encara que en griego no se clama ni ptarmica ni arnica), pues tamién s'emplegó, en polbo, ta fer estornudar. En bellas luengas han parolas que fan referenzia a iste uso. Tamién se fizo serbir como tabaco, atro costumbre moderno, trayito dende America, asinas,tabaco montesino, de montaña, des Vosgues, des Alpes... son nombres comuns en Europa. Tamién 'plantaina d'os Alpes', en franzés, de seguro que un neolochismo (biello) fruito d'o debandito trafuque con Alisma. O alemán "matalupos"  s'alparta de iste bayo: A trazas de sol d'a flor la meten en relazión con o mito d'o lupo Fenrir u Fenris que mira d'acotolar tot lo que aiga de solar ta espardir a guambra.

Bueno, o caso ye que tanta fama tenió que dende allora dica agora ye normal a suya cullita. En muitos países d'Europa ye regulata u betata a suya replega, manimenos se gosa considerar que isto no ye asinas en o nuestro estato. Pero no ye berdá, en o BOE d'o 19 de chulio de 1953 - ya ha plebito - aparixe una Orden por la que "se fijan las especies medicinales protegidas": Arnica, Arraclán, Efedras, Chanzana e Belladona. Que se sepa pues.

Y antis de fer-se tan conoxita ¿tendreba atro nombre en aragonés? ¿tendreba nombre? Asabelo, ye o que tienen as culturas, que cambean, día par d'otro, se fan, refan, se farchan, ameran, se fan notorias u dixan de distinguir-sen... remato con una foto que fize la otro día de una arnica de Yesero, a 2000 m. de altitú. Como ye debandito, ye Senecio doronicum.

 

26 jul 2012

Chabalins en o puerto




La otro día, nos ne fuemos con Luisa dende Astún por os ibons de Escalar, Bersau e Gentau a zenar enta o refuge d'Ayous, en a bal biarnesa d'Aussau. Ye uno de ixos modernos espitals que acullen a os nuebos pelegrins que dondiamos por istas montañas, chustamén amán d'o Col des Moines, paso d'o Camín de san Chaime enta o famoso Espital de Santa Cristina. 'Des Moines' porque os monches de Santa Cristina s'encargaban de fer-lo serbir.

Bueno, boira preta dica o espital montañés, zena e litera. A ixo d'a meya ta ras zinco nos debantemos y marchemos de tornas enta Astún. En o col debandito, Puerto de Chaca ta nostros, nos bino a beder un bobón, a 2160 m. de altitú, feito poco común que alegró a maitinada, o sol cuasi acucutaba dezaga d'o Midi d'Aussau.

Baxemos por o ibón d'Escalar e sorprendiemos a una colla de chabalins, zinco grans e cuatro barrons como se puede beyer en a foto. Encara yera naxendo o día.

No ye un animal raro, o chabalín, pero no fa guaire sí que yera escaso. Talmén a deforestazión e a peste porzina no le fesen buen prebo en a primera metá d'o sieglo pasato. López Arruebo, en a rebiesta Serrablo, charra de un cazataire que bido uno en 1906, en Fablo, e costó que pasasen bel par de años, que se bedese beluno más, ta que le'n credesen.

Muitos u pocos, ha sito de siempre pieza de caza, Chaime I los encorreba en que le bagaba, encara que estase conquerindo tierras. Asinas, en o libro d'as suyas chestas, de cabo d'o sieglo XIV, diz:

"E cuando fue en Burriana, los suyos entraban continuamén a fazer cabalgadas contra los moros, e el continuaba todos dias su caça de puerco et de grua, e a begadas de perdiz, así que todo su ostal qui eran 25 entre caballeros e escuderos, menos de los otros ofiziales, se manteníen de carne de la caça del rei. "

Puerco, no chabalín, fue a parola común en aragonés meyebal. En os Fueros de Aragón que iste rei mandó parar a Vidal de Canellas, diz:

"Cuando el puerco montés matan muitos, el qui primeramén lo ferió debe aber la cabeça, con el pescueço".

En o libro d'os Actos de Cortes d'o Reino de Aragón (s.XVI), afinan más:

"E de cada zierbo, o puerco fiero, si quiere montés, un sueldo. E de cada cabeça de puerco que no sía fiero, si quiere montés, que sía de un año, o d'allí a suso, güeito dineros".

Puerco montés u puerco fiero. En a bal de Barrabés he sentito "tosí fé" (tozino fiero), ta iste animal que güei clamamos en aragonés chabalín. Parola de orichen arabe, equibalén a o castellano "jabalí". Como 'jauali' la he trobato en libros aragoneses escritos en castellano ya en o sieglo XVI. De 1599 ye a Historia de la provincia de Aragón de la Orden de los Predicadores, de Fco. Diego en que fa serbir os dos: "jaualí o puerco montés", os dos en un contesto castellano, ixo sí.

A fembra ye a chabalina, os chobens, fraxencos, como en os tozins, os chicoz rayons u barrons. Ye fama entre os cazataires d'o país que bi ha dos razas, os de morro curto e os de morro largo. En Botaya me charraban que os de morro curto son más royos e blancos, y os de morro largo, más escuros. Yo en he bistos d'os dos, pero no goso ir dillá de repetir o que me han dito. Sí ye berdá que en a Peninsula bi ha autors que describen dos subespezies, a baeticus, en o sur, e a castilianus, d'o zentro e norte peninsular. A segunda ha zerra e borreta, ye más gran e clara mientres que a meridional no más que ha zerras, no le fa falta a borreta porque no pasa guaire fredo. Atros charran de Sus scrofa mediterraneus, e de Sus scrofa scrofa, que serba o que bibe, amás de en Franzia, en o norte d'a Peninsula...Asabelo.

Bueno, a yo o chabalín que más me cuaca ye o que bi ha enzima d'o branquil d'a ilesia de Nabasa. Astí está o tetramorfos, con os cuatro ebanchelistas, representatos por un ánchel, un lion, un toro e una alica. O caso ye que, o que bi ha en ista portalada son, una pastoreta con un can mastín, un chabalín e o que pareix un aurón, ye una marabiella:



A pastoreta no ye un ánchel, pues han parau buena cuenta de ficar-le un par de tetas, chiquetas, como corresponde. Ha ra man enzima de lo que pareix un mastín de pelo curto. A l'otro costau, o chabalín ye fierismo, e a au que ha enzima remera muito a os aurons que bi ha debuxatos en San Chuan d'a Peña (goticos). En fin, barucas en latín.

8 jul 2012

Un paxarel en o chinco


Ayer mientres pasaba o tiempo debán de l'ordinador, con a finestra patalera ta que pasase bel poco de aire, bino a beder-me iste paxarel. Ye o masto, a fembra andaba tamién por entre as fuellas d'o chinco d'o chardín, más tarde se sumó a ra fiesta una cardelineta... bonicos paxaros. O paxarel ye una d'as aus más comuns en o país, dende Tierra Plana dica ras tascas d'a montaña. O suyo bieco, rezio, ya nos diz que mincha granos, como os gurrions, y de astí le bienen buena parti d'os suyos nombres: o zientifico - Carduelis cannabina - charra d'os cardos (con o arquetipo de chenero en a cardelina), e d'o cañimo. Os más comuns en Europa fan referenzia a o lino (liñaceiro, linotte...), atros a o millo... O aragonés paxarel, se troba asobén en biellos dizionarios castellanos, pero como reseña Bernis en o suyo 'diccionario de nombres vernáculos de aves', ye parola propia de Aragón que puya por a ribera enta Nabarra e Araba. En os testos más biellos que he trobato, d'o sieglo XVIII, biene asobén como 'pajarel', con ixa jota tan allena a ra nuestra luenga que, manimenos, ye como gosa sentir-se en a luenga biba. Asinas, Ignacio de Asso escribe en os zaguers años d'o sieglo dezigüeito: "Fringilla cannabina. Nostratibus pajarel", ta nusatros, pajarel.

Os familiars de iste nombre nuestro son fázils de trobar, o catalán passerell e o balenziano paixarell. Pareix que biene a ser o que agora dezimos "paxaret", sin más. En castellano se fa a mesma comparanza, de pardal, o gurrión, se queda en pardillo, gurrionet. Pardillo ye sinonimo en castellano de fato, tamién en franzés e oczitano, como diz Charles Galtier (Les oiseaux de Provence dans le savoir populaire) "se diz tanto en franzés como en provençal (sic), de "tête de Linotte", "testo-de-Lignoto", "cap-de-Lignoto", a os estalentaus, os que no han memoria e os fatos. Ista reputazión (...) s'esplica por a manca de desconfitanza de istos paxaros enta l'ombre e as suyas trampas. Cayen fazilmén es as berguetas". En aragonés no se da ista estensión de paxarel; a fama de fato ye cosa d'o papirroi, o petred de Salas (Erithacus rubecula), e o sinonimo asoziato ye "papis", simple, pocasustanzia, fato.

Atros nombres aragoneses son collorín, chamarís, charrabís, chillandra, triguerete u gafarrón, encara que beluns de istos son propios de o Serinus serinus, o gafarrón. Han en común, chunto con o resto de aus de a suya familia, os frinchilidos, penar as suyas bidas en a gayola, cantando ta que as chens s'entretiengan... pinchans, cardelinas, berderols, lucanos, gafarrons e paxarels. Tanto yera isto asinas que, dica fa no guaire tiempo no yera fázil trobar paxaricos de istos por os nuestros lugars. Agora, dende que ye betato cazar-ne abundan por os chardins cardelinas, berderols y paxarels, libres, como cal que siga.

30 jun 2012

Guardafuens sardos

     Calotriton (Euproctus) asper

Soi tornato de un biache por a Zerdeña, a isla reino que durante sieglos fue parti d'a Corona de Aragón. A luenga propia d'a isla ye o sardo, luenga romanica ozidental. Amás se charran atras, como o catalán en Alghero, o ligur e profés, o italiano.

A cosa ye que antis de marchar miré de rechirar en o bocabulario natural - animals e matas - sardos, por si abese bella relazión intresán con o aragonés, como no fa guaire pude comprebar con o piemontés d'o norueste italiano (béigase Fuellas 207-208, u en iste binclo). Más sabendo que eba abito una relazión istorica entre Aragón e Zerdeña, que se puede trobar bien por tota ra isla. O libro de referenzia ye o Dizionario degli esseri viventi, de Antoninu Rubattu, lo trobé en a librería que bi ha en a Torre de Suris de Alghero (que ha un "escudo de la Corona d'Aragó" tallato en piedra). O resultato zaguero fue prou claro: fueras d'o sustrato común latino, o bocabulario natural sardo e o aragonés se parixen como un güego e una gallina, cosa. Bella coinzidenzia bi n'ha, como en "craba", pero prou. Ye o que tiene ista mena de lecsico, que ye prou conserbador.

Asinas as cosas, quise prebar con o sustrato ideolochico... as luengas se farchan por meyo de metaforas que estienden o conoximén fendo comparanzas. A traza de contimparar e de cuadrar as nobedaz en tacsonomías que organizan a "reyalidá" ye una muestra d'o sustrato ideolochico d'as culturas. Por exemplo, dende o Caucaso enta os Perineus, a una craba chicota e montesina, se le clama sarrio (srne, sarne, zerge...) e ye igual que se corresponda con o que a nomenclatura zientifica clama Rupicapra que Capreolus.

Con istos bastes, pensé en trobar espezies más u menos raras que fuesen comuns a os territorios aragonés e sardo pero no a puestos muito más amplos. Ascape me bino ta ro tozuelo o caso d'o guardafuens (Calotriton asper, antis Euproctus asper), que dica fa poco yera bisto por a zenzia como un chenero - Euproctus - con tres espezies, la una perinenca, l'atra corsa e l'atra sarda. A berdá ye que a cosa se'n ha embolicato e agora andan os cheneros Euproctus e Triturus tan rebisatos que no ye fázil aclarar-se.

Euproctus platycephalus, o guardafuens sardo, bibe en tres marrosas en a isla. Me'n fue ta ra más ampla, en o Parque Nazional de Gennargertu, e, en a Gola di Gorropu (Gola: congosto, foz, garganchón, gola) pregunté a os 'güidas' d'o lugar pero no se'n alcordaban. Por suerte, ixa nuei, zenando en Orgosolo, una colla de lolos de güeitanta años me dión o primer nombre: "trotta canina", truita canina. Me deziban que ye como a truita, pero que ha diens (muerde) e garras. En primeras pensé en os 'cans' benasqueses, os mastos de truita, de zereñas bariellas. Luego en una d'as descrizions que trobé en o Semontano ta "guardafuens"; me contaban que biben en as fuens de buen augua e que, si s'amana un can, le muerden en os morros ta fer-lo jopar. Más u menos o mesmo me charraba Guillermo, en Gabín, sobre os "guardafuentes", son berenosos, biben en auguas buenas pero que no cal amorrar-se, pues muerden, cal beber con un baset ta ebitar-ne. De guardafuens tamién bede ser a referenzia de  José Lisón Huguet (1) en o suyo estudio sobre Llire (Bal de Benás) d'as "salamandras" "Si bebebas aigua y acababa de pasá una salamandra, te pllenabas de mals. Cuan se'n anaba a beure ta las fuens, se chitaba un troset de pan ta ebitá es mals de la salamandra". Salamandra ye uno d'os sinonimos ta ista espezie en ixa bal.  Asobén os mitos, as ideyas, biachan en o tiempo e chiran sobre ellas mesmas, produzindo cambeos parellanos. O mito d'os menutos d'o Biello Aragón, "gnomos" buenos que amos malinos combertiban en mosquitos y esclabizaban en a suya casa, ye en Benás "diapllerons" malos que acaban con a bida de presonas que no paran prou de cuenta. O guardafuens se torna can mordedor. Asabelo. Una d'as parolas corsas ta os guardafuens d'o chenero Triturus ye "catellu / cateddu", que sinifica 'cadiello'. En a bibliografía sarda se troba una definizión relazionata: "cane'e s'abba", can de l'augua.

Bel día más tardi, en as fuesas de chigans de Tamuli, un guida d'a coperatiba Esedra me dio atro nombre que no se troba en os testos que leyé, "tiligherta d'abba", sargantana d'augua. En corso "buciartula acquaghjola" (con diptongo en -ia a ra aragonesa, dende a parola común d'a sangartana, "bucertula/lucertula"), en Benás, entre atros, "singardalla d'aigua". En anglés o nombre d'as espezies d'o chenero Triturus ye "newt" que fan deribar dende "eft", relazionato con as sargantanas. En corso, manimenos, as parolas más comuns son "vechju / vichjottu / vechchiottu..." (biello, biellet), e "tarantedda / tarentella" (salamanquesa, equibalén a o benasqués salamanquesa d'aigua, e a escarpión / escurpión / escorpión (tamién en Chistau u en oczitano). Más normal ye que se meta a o guardafuens dintro d'o prototipo d'a suya familia, a salamandra: Salamandra , salamandra d'aigua, chica u nera, las he replegato en a Alta Ribagorza, e se corresponden con atras luengas como o rumano u  l'olandés.

Guardafuens, tarcual u castellanizato, ye una parola común en o Alto Aragón, la he ascuitato en a Ribagorza, Sobrabe, os semontanos u o Sarrablo. Manimenos, como gosa pasar, en o Biello Aragón ye más común atra cualo orixen contina fosco: "tropico". Tan fosco - ta yo - como o zaguer nombre sardo ta ra espezie, "tarpa"...

A la finitiba pues, a relazión entre a metafora aragonesa "guardafuens" e as sardas "cane'e s'abba" u "trota canina" ye posible pero inzierta. Con tot, a contimparazión entre os dos lecsicos siempre ye intresán, pues como ye bien conoxito, a manca de datos ye propiamén un dato.
Por zierto, as "tilighertas" (tiliguertas) sardas son bien pinchas. Meto una foto de Podarcis tiliguerta que fize en o Capo Testa. Como o guardafuens, ye tamién endemica d'a isla.




(1) Lisón Huguet, José (1984) Algunos aspectos del estudio de una comunidad rural del Pirineo Aragonés Oriental. IFC. Zaragoza (en castellano en l'orixinal).

9 jun 2012

Crabitos de sarrio


Istas semanas son tiempo de zensos, nabesamos os mons rechirando sarrios ta saper cuantos bi n'ha. E nos trobamos con as nobedaz de a temporada: os nuebos crabitos que son naxendo en ista primabera, dimpués d'o zelo d'o agüerro pasato. Tiempos de disfrutar en a montaña.

As crabadas de fembras, crabitos e bella segalla descansan en rinconadas de tasca e peñas. Seguntes ban naxendo crabitos, en primeras no son mas que una guambra a o canto d'a suya mai, una guambra escura que tasamén se distingue cuan andan por a tasca, guambra arrimata a ras patas d'a mai, difízil de reconoxer mesmo con os prismaticos. Dimpués ban fendo conoxenzia, chugan, blincan, descubren o mundo, e se farchan guarderías; os crabitos chuntos chugando en un rolde más u menos inquieto, e as mais arredol, fendo de cleta imbisible. Asobén, as crabas más biellas son bel poco más alteras, aguaitando os periglos. Si bi n'ha, se debantan en un esbrunze y menan a crabada t'alto, a puesto seguro, en un inte.

Os segallos por a suya parti fan collas deseparatas de chobens inespertos, e os mastos ban sólos u en collas temporals. No ye raro que bel masto bixile una crabada dende una distanzia prudenzial, acucutando no más que a capeza entre as peñas, e que en caso de periglo replegue as fembras e os crabitos. Asinas lo podiemos beyer ista semana con una crabada en a Partacua... recuerdo una begata, en a benasquesa bal de Estós, en que un masclo bien pincho baixó dende as peñas d'a Gargallosa ta enfrontinar-se a una rabosa graniza que menazaba os crabitos d'a suya crabada. Con o peito por debán espachó a ra rabosa d'a tasca e, pasato lo susto, se'n tornó ta ra suya pinganeta a remugar.

Tamién puede pasar como en a foto. Os crabitos chugaban en una collada mientras as mais yeran debaxo, en a tasca, asperando que o periglo benise dende o cobaxo. En istas surtiemos por enzima, as crabas marchón e se quedón os pobres crabitos solos sin saber qué fer, mirándo-nos con cara de sorpresa.

1 jun 2012

A nebadeta e o garapatiello punchudo


O mierques nos ne baxemos ta Guara, amaitinó en un crenchoned entre arizons e pins, amán d'os Fenals, entre o lugar de Bara e a Guza; asinas claman en ixe puesto a ro que en o Semontano dezimos o Tozal de Guara. Abaixo, enta o Alcanadre, una boira cubillaba a bal. O sol acucutaba entre Cotiella e Turbón, as Treserols farchaban guambras enta o ueste e luzes enta o este, pintando nebers e terreños.

Con o cataluén e os prismaticos mirábanos ercos, bucardos que dende fa bels años biben por ixa sierra dimpués d'escapar-se d'o coto de Bastarás. Orixinals de Gredos, de una subespezie diferén a os que no fa guaire s'acotolón en Ordesa, pero a mesma que campa por os mons de Teruel e Zaragoza, combiben en o Parque Natural con dos milentas de crapas caseras furas, asalbachatas. No más plegar trobemos un bucardo - un erco masto -  de zinco u seis años con os cuernos 'de lira', e lo que, prou luen, parixeban tres pardas e un segallo. A meyo maitín s'adedicón a toziar-sen enzima de un cantal, e pudiemos parar cuenta que yeran cuatro segallos masclos de una e dos añadas. En un fenero a o canto de do yéranos, pastaba una parda, que asinas se claman as fembras d'erco.

En o sarrato que yéranos, entre as peñas, medraban matetas de chazinto d'os Perineus (Brimeura amethystina), bonica flor d'os Perineus, Mallorca e Croazia/Bosnia, azuleta. E tamién prou de nebadeta, Paronychia kapela, con os suyos petalos nacaratos, tresluzius. Ha una distribuzión parellana, dende os mons d'o Cantabrico dica o surueste d'os Alpes, en montañas. Asoziata a ista flor, e a atras d'o suyo chenero, bi ha un cuco, un garapatiello bien curioso, que puede beyer-se en a foto que ubre iste articlo, e do que astíbaxo fico atra foto con más detalle.
Ye o garapatiello punchudo,  Phyllomorpha laciniata; o de laciniata fa referenzia a ixas punchas irregulars que ha por tot o suyo cuerpo (si punchaz en a foto se tos ubrirá e beyerez millor o cuco).

Ye una espezie mediterránia, en sendito laso, dende Asia dica Canarias, chiqueta, de entre meyo e un zentimetro, con un comportamén que ye considerato unico en o mundo animal: a fembra mete os suyos güebos bien en a mata de nebadeta, bien enzima de atras fembras e mastos d'a suya espezie. Os que mete en a mata han más periglo de ser parasitatos por atros cuquez, os que cargan atros garapatiellos punchudos en a lomera gosan sobrebibir más. Ta poder tener ista estratechia, a fembra monta con más de un masto e mezcla o esperma en o suyo cuerpo antis d'a fecundazión, con o que no bi ha seguridá de quí ye o pai. E ixo que os mastos miran de 'apropiar-se' d'a fembra montando entre 20 e 35 oras cada begata!.

En fin, que mirábanos o mundo gran, os ercos, a Guza, as gleras e selbas con o cataluén, e yéranos posatos enzima de atro mundo, chicote, pero asabelo de raro e intresán. Pensábanos fer serbir en a camara o teleobxetibo e nos fizo onra o macro. Rematemos amostrando o culo a os ercos e a cara a os cucos, no sé quí s'espantarba más...